* * *

Суседаў старэйшы сын — лайдак і п'яніца, пасля арміі павалачыўся па свеце і вярнуўся да бацькоў зноў без жонкі, без дзяцей, без усялякай ахвоты да працы. Пайшоў да дваюраднага брата ў госці, а там пасварыліся, і дваюрадны, на шэсць гадоў старэйшы калгасны шафёр, усадзіў яму кухонны нож «у саменькае сэрца».

На пахаванні бацька забойцы нёс пратэсу. Бо ўжо ж і на гэта мужчын у вёсцы няма. Во «сямейны падрад»!..

* * *

У раённай гасцініцы ўсю ноч пілі ды галаганілі праезджыя грузавыя шафёры. Уранні сталічны камандзіровачны зайшоў паскардзіцца дзяжурнай, што нельга ж так, каб не даць людзям заснуць, адпачыць. А яна якраз браскае бутэлькамі — несці здаваць. А з цябе, такі суддзя, што возьмеш?..

Такім убачыўся мне выраз яе маўклівага твару.

* * *

Прыгожы, спрытны хлопец. Каб жа яшчэ не ведаць, што бацька яго вялікі гаўнюк,— зусім быў бы прыгожы.

* * *

Маладыя турысты валакуцца прылясной дарогай са сваімі «гумнамі», а старая на хутарку — за бульбу, некім з такое браціі не адзін раз пачапаную ў яе агародзе,— дакарае з парога:

— Што ж ты рыешся сам, як свіння? Папрасіў бы, дык я хоць, можа, накапала б па-людску. Сволачы вы, сабакі валачашчыя!..

А яны — ані слова. Хоць і не тыя, хутчэй за ўсё, што лазілі ноччу па бульбу, бо дальнія, з другога берага.

* * *

Старэнькая настаўніца-пенсіянерка страшэнна апусцілася ў адзіноце. Жыла ў бруднай хаце, разам са свіннямі. Газету чытала, а радыё, у самой, і тэлевізар, у людзей, не прымала зусім: «Ілгуць!» Памерла яна на печы, свінні пішчалі ў каморы, там замкнутыя. Па гэтым піску людзі на трэці дзень і здагадаліся, чаму яна не выходзіць з хаты.

«Не дамыцца было — ажно лускою пакрылася. Два катлы кіпятку пайшло на яе...»

А хавалі ўсё роўна з кветкамі. Школа прыйшла.

* * *

Падсухі, злосны чалавек, былы царскі паштовы чыноўнік, пры Польшчы быў трохі дарожным майстрам на шараварках, драгомістшам. А потым, ужо і не служачы, не мог не скінуць каменя з дарогі на абочыну, крычаў на сялян, каб ехалі не пясчаным краем, хай сабе і мякчэй, а як паложана — па бруку. У трыццаць дзевятым савецкая ўлада паставіла яго ў мястэчку начальнікам пошты. Ды нервы ўжо былі зусім не тыя. Разбіраў ён аднойчы карэспандэнцыю, а тэлефон раз-поразу звоніць ды звоніць!.. Усхапіўся стары, падбег да сцяны і ўжо зусім не па-піцерску, а як баба, у трубку: «Пацалуй ты мне!..» Ну і далей. А там, на провадзе, як на тое — сам сакратар райкома партыі... Вось і канец кар'еры.

* * *

На сцэне — сямейная «капэля», бацька і сыны, два дарослыя і два «выскрабкі». Калі па значнасці браць, дык скрыпка ў самога бацькі, тады гармонік і кларнет — у старэйшых, а ў падшыванцаў два барабанчыкі, трохі навейшы, з бразгатушкамі, і зусім стары, відаць, яшчэ з дарэвалюцыйнага цюцькі... А колькі ж радасці за ўсім гэтым — і дома, і тут, у людзях!

* * *

Нізашто, па п'янцы забітага дзецюка «партызаны» закапалі ў хляве ляснога хутара, прывезлі туды з вёскі. А хутаранца прыпалохалі смерцю, каб маўчаў.

Аднак пазней, пасля вайны, хлеў той ён перанёс на іншае месца, каб не стаяў над чалавекам. І пра такое маўчаў. Толькі нядаўна, праз сорак пяць гадоў, вестка пра гэта неяк усё-такі прасачылася і пацякла...

* * *

Гадоў дзесяць пасля вайны ў адной з мінскіх цырульняў працавалі два Грышы, маладыя яўрэі, абодва чарнявыя, вясёлыя і недурныя. Неяк адзін з іх, стрыгучы мяне, расказваў, як ён вызваляў Чэхаславакію. Як іхняя рота ішла па адной вёсцы, а «гэтыя чэхі» выносілі салдатам каву і булачкі.

— Дык мы завернемся ў канцы вёскі, пойдзем назад агародамі, тады зноў па вёсцы, а яны, вы разумееце, ізноў нам даюць!..

Прыемна ўспомніць. Смяецца.

* * *

На высокім узгорку — гасцінец, на абочыне якога мы стаім, а ў даліне вёсачка, і дзядзька адтуль, з якім мы цяпер сустрэліся, расказвае мне, нагадвае, як іхні паліцай, адзін на ўсю вёску дурань, не толькі сам ціхачом спадзяваўся, але і людзям хваліўся, што немец за службу дасць ім усім «па дваццаць актараў добрай зямлі»... І тут вось, на гэтым узгорку, ён падарваўся на міне. На партызанскай, вядома.

* * *

Без пары ссівелы, нервовы ад ранаў, няхай сабе і грубаваты, але ж і добры айчым, былы партызан. Калі нягодная, языкастая падчарыца, што моцна яму дапякала, не хочучы памятаць, як ён у лесе насіў яе на руках, вярнулася з далёкага замужжа, прагоненая сваім прайдзісветам, і прыціхла, нібы пабітая сучка, ён, айчым, памаўчаў, перажаваў сваю крыўду і, як сказаў мне пасля, сам-насам:

— Даў у хаце загад — падтрымаць яе фізічаскі і маральна.

* * *

Госць у мяне — малады ўзбек, аспірант ташкенцкага універсітэта. Традыцыйная ветлівасць: распытвае, як я сябе адчуваю, як сям'я, ці ўсе здаровы. Ведаючы, што ў ягоным народзе гэта ў звычаі, адказваю тым самым.

Гэта напомніла мне дзяўчат і хлопцаў, паненак і панічоў з ансамбля «Мазоўша», якімі мы з Максімам Танкам любаваліся ў шэсцьдзесят пятым годзе. Сядзелі мы ў фае канцэртнай залы варшаўскага Палаца навукі і культуры, чакаючы заканчэння канцэрта, пасля якога будзе прагляд кінафільма, на які ў нас запросіны.

Маладыя людзі па адным, папарна, групкамі, змяніўшы яркія нацыянальныя ўборы на звычайную вопратку, выходзілі з дзвярэй і кожная — словам і ўсмешкай, а кожны — прыпадымаючы капялюш, развітваліся са старым швейцарам: «Довідзэня пану, довідзэня»...

Даўно ўжо гэта помніцца, бо ёсць прычыны ўспамінаць. Не ад дабра. «Нас бы трохі пацерці гэтай соллю!» — запісаў я тады ў блакноце.

* * *

Індыйскае: «Наіўны, як сланяня».

Так у нашым падарожжы па Паўднёвай Індыі доктар Шастры, які нас суправаджаў, гаварыў пра старшыню аддзялення індыйска-савецкай дружбы ў нейкім (не памятаю) гарадку. Той нярослы ціхоня, едучы ўвечары з намі па горадзе, вельмі захацеў, каб «рускія госці» пабывалі ў яго дома. А Шастры пакруціўся машынай з намі па вуліцах, нібы кагосьці або чагосьці шукаючы, а потым сказаў таму старшыні, што ўжо няма часу. А нам пра яго, калі мы развіталіся і паехалі ў гатэль,— пра наіўнасць сланяняці.

Аднаго такога, пакуль ён хрумстаў цукровай трысцінай, я пагладжваў па хобаце,— нібы на доўгі, любы ўспамін.

* * *

Касманаўт Клімук піша: «На вочы набегла сляза... Слёзы тут, у космасе, не капаюць і не цякуць па твары, а толькі набягаюць, напаўняючы сабой усю вачніцу». Праз гэтае тлумачэнне цёпла падумалася, што чалавек — і там, дзе высока ды самотна, чалавек.

Малеча

Дачная кампанія, малыя з трэцяга і другога класа. Знайшлі каля лясной дарогі нежывога вожыка, пахавалі яго, магілку насыпалі, уваткнулі крыжык, нават пафарбаваўшы яго ў сіні колер. Мілы казачны Ёжка!.. А потым справілі дзевяты дзень. Пайшлі туды ў лес, магілку паправілі, наўтыкалі ў пясок галінак са свежымі лісточкамі. А тады, каля дачных сядзібаў, пры дарозе, паміж старым дубам і старою ліпай зварылі свайго «чаю» з лісцяў мяты і смародзіны — памянулі Ёжку. Сказалі дарослым, што і сорак дзён таксама адзначаць. Ёсць каму палічыць, ёсць каму і пачуць, нібы між іншым, як дарослыя гавораць пра жалобныя абрады.

Аднак пра сорак дзён забыліся,— прыйшлі іншыя гулі.

* * *

Унучка пацвельваецца са мною:

— А я тлёгала, я тлёгала тваю ляботу!..

І смех сардэчны, какетлівы, і з ножкі на ножку пераступае. А гэта яна чапала пішучую машынку, пакуль я выходзіў са свайго пакоя.