* * *

Госць мой успамінае чалавека, які мне не без падстаў непрыемны, таксама нашага партызана. Учора ўспамінаў яго, сёння зноў. І ясна стала, нарэшце, чаму.

— Дзяцей у нас было ўжо трое,— расказвае ён,— а зарплата ў абаіх малая. Беднасць такая, браце. А заедзеш да яго, у млын, дык ён загадчыцай рукой і мукі табе ціхачом насыпле, і крупы якое. І кажа: «Трэба будзе — не саромейся, гавары». Во хлопец!..

* * *

Гадоў ужо, мусіць, са тры не выходзяць з памяці дзве маладзіцы, якіх выпадкова пабачыў на тралейбусным прыпынку.

Здаровыя, спраўныя, у аднолькавых плашчыках, абедзве модна, у гнеды колер пафарбаваныя, адна з «хвастом», другая нашантырыла валасы капою. «Сёстры»,— падумалася, бо і падобныя, і дружныя неяк па-асабліваму. Працуюць, можа, на адным з заводаў, жонкі рабочых, добрыя мамы і гаспадыні.

Словам, выдатны доказ, што не так гэта і складана — пакінуць вёску, поле, стаць гараджанкай. Таксама ж мода.

Запісаў гэта ў шэсцьдзесят дзевятым, а яшчэ праз год у вагоне назіраў такое. Ужо з маладымі мужчынамі.

Селі яны ў купэ абапал століка і голасна, не звяртаючы ўвагі на двух іншых пасажыраў, расказвалі адзін аднаму пра сябе. Блізкія землякі, што даўно не бачыліся, хоць і жывуць у адным горадзе, а тут вось сустрэліся выпадкова. Само па сабе гэта ўжо весела. Пра ўсё гаворыцца — і што ў каго на рабоце, у Мінску, і што там дома, у вёсцы. Рабочыя. Маладыя, нядрэнна абжытыя і шчасліва сямейныя. Нагаварыўшыся пра ўсё, адзін, як на дэсерт, спытаўся пра хакей:

— Ты за каго балееш? Я за «Спартак».

— А я за «Дынама».

І ўсмешкі ў абодвух, і даўгаватая паўза шчасця, нібы замерлі з тымі ўсмешкамі, як выпускніцы ў белых сукнях, што выйшлі вальсаваць, і ўсё ў іх так добра, і самі яны такія харошыя, што проста па-чэхаўску «окоченели от счастья»,— так павольна, асаладзела кружацца ў танцы...

І дзяўчаты, і хлопцы — гараджане ў першым пакаленні.

* * *

Сціплая рэдакцыйная машыністка і славуты прафесар-хірург.

Ляжала яна ў бальніцы два месяцы, і ўсё ёй неабходнай аперацыі не робяць. Падказалі жанчыны, што трэба падсунуць. Асмелілася — палажыла ў канверт пяцьдзесят рублёў, адной паперкай, і панесла яму ў кабінет. Браў ён персанальна. І дзелавіта. Выняў тую паперыну і спытаўся, кім хворая працуе, якая ў яе сям'я. І заключыў гуманна:

— Што ж, вам і самой, вядома, грошы трэба.

На аперацыю палажылі праз дзень.

Потым ёй у палаце сказалі, што малавата дала. Даюць звычайна па сто, па сто дваццаць.

* * *

Ці прачытанае, ці па радыё пачутае — на сацыяльную тэму, пра наша горкае, сельскую гаспадарку. Якая форма землеўладання лепшая? Спыніліся аж на кітайскай. І тут хтосьці мудра дадаў: усё выдатна, толькі няма ў нашай вёсцы кітайцаў. І па колькасці, і па сумленнай працавітасці няма або вельмі мала!

* * *

І на велічна-сумных фігурах Саласпілса гаспадарнікі «зарабілі»? Далі менш, чым трэба, цэменту, і постаці-сімвалы прыкра абкрышваюцца. Усяго толькі праз дваццаць пяць гадоў пасля вызвалення гэтага лагера смерці.

* * *

Ці будзе калі-небудзь друкавацца і такое?

Два чалавекі, наш кінарэжысёр С. і маскоўскі фатограф К., у розны час, абодва самахоць, шчыра і з жахам успаміналі мне пра... людаедства сярод палонных чырвонаармейцаў. Першы з расказчыкаў быў у аршанскім лагеры, другі ў Елгаве.

Фатограф К.: «Запросяць у сваю палатку, а там — нажом...»

Чуў падобнае і пра блакаднікаў ленінградскіх. Адразу пасля вайны ад ленінградкі, і потым, з таго, што чулі Адамовіч з Граніным.

І трупамі агонь у заводскіх печах падтрымлівалі. Хоць тут ужо іншае — з нейкай жудаснай эпічнай гістарычнасцю...

* * *

Старыя, нядошлыя ветэраны забаўляюцца мінулай славай. Гляджу фотаздымак: былы партызанскі камбрыг, добра ўжо адзядзёлы, у танцы з нестарой загадчыцай вясковага клуба. Яна — у вайсковай форме, з мастацкіх меркаванняў, у яго — кальчуга з ордэнаў, медалёў, значкоў. На ёй пілотачка, у яго капронавы памяты капялюш. Подпіс на фота: «Вальс, прерванный войной». І неяк прыкра ад гэтай мляўкай сентыментальнасці.

* * *

Па тэлевізары — цудоўная французская кінакарціна пра Афрыку.

Ільвіная сям'я, з'еўшы ўпаляваную львіцай антылопу, калектыўна і са спакойным сумленнем дрэмле на санцапёку. То адно, то другое пазяхае на ўсю зяпу, дэманструючы чалавецтву страшэнныя зубы. І моладзь, і руплівіца-маці, і бацька, што можа вылежвацца па шаснаццаць гадзін у суткі, балазе яму — цару не толькі львінаму, але і ўсіх звяроў — часу на гэта хапае.

А потым — рэклама. Прыгожы раток шчаслівай, багатай дзяўчыны адкусвае, жуе, глытае тое, што рэкламуецца, і адпаведна чароўна ўсміхаецца ў бляску адборных здаровых зубоў.

Не раз і не два бачачы тое, успамінаю роцікі, якіх у нас, чым горш народу, тым усё больш ды больш, і жывуць яны ды глытаюць не абы-што...

* * *

Бляшанкі спецыяльнай яды для сабак, якія выратавальнікі прывезлі з Францыі, армянскія старацелі раскралі з іхніх палатак. Пяць тысяч гадоў гісторыі, спрадвечная высокая культура, усенароднае гора ад землятрусу — і такое, з бляшанкамі.

* * *

Зямляк, малады настаўнік, што прыехаў наведаць сваіх, расказвае:

— Ой, Антонавіч, у тым Воранаўскім раёне ўсё нейкія нядолі. Ну, па-нашаму можна сказаць — прыдуркі. Дровы возіць тачкай, гной тачкай, агарод капае матыкай. Хоць на ўсё ёсць коні. Самагонку на рынак возяць у грэлках. Да цягніка пачалі насіць у графінах. Лепш ад міліцыі. Наскочыць мільтон — дык той нядоля бразь свой графін аб рэйку — усё, ніякага доказу!..

* * *

Местачковы настаўнік-пенсіянер, здаецца, светлы чалавек, а вось жа купіў сто трыццаць чарак, столькі ж талерак, відэльцаў, нажоў, і ўсё гэта ляжыць запакаванае, чакаючы свайго прызначэння. Хто першы памрэ, сам ён ці жонка, невядома, а клопату тады не будзе ці самому, ці ёй...

Расказвае мне гэта дзелавіта і спакойна, а я няёмка думаю: народнае ў гэтым штосьці, а бо і тут проста славуты вясковы ідыятызм?

І найстрашнейшае,— усё тое незвычайнае начынне неўзабаве прыдалося гэтым добрым людзям на памінках... па адзіным сыне, што жыў у горадзе і памёр ад цырозу...

* * *

Каля крайняй хаціны — глыбейшая каляіна з ямай. Штодня возяць з завода торф, штодня тарфіну-дзве губляюць. Бабулі, якая жыве ў той хатцы адна, клопату з палівам менш. І такое яно — шчасце.

* * *

Дзевяностагадовы бацька, якога дзеці здалёк не кормяць, скардзіцца суседцы:

— Даўней жа, вы памятаеце, бедным людзям падавалі...

* * *

Пра сына, удзячна ды расчулена:

— З бальніцы мяне забраў, прыехаў на машыне са сваёй работы. Вынес мяне з машыны на руках, як які карчук, і кажа: «Пабудзеш, бацька, у мяне, у доглядзе».

Сын гэты жыве ў райцэнтры, а бацька, даўнавата аўдавеўшы, зімою жыве не ў вёсцы, а ў другога сына, у горадзе, а на лета вяртаецца ў сваю хату. Добра, каб усё ж было ладам. А то прыедзе гэты бацька з горада, зноў пачынае піць з такімі самымі. Нявесткі з'ехаліся, хату адмылі, апраталі пасля зімы, а праз два тыдні хто заедзе — тое самае, як свінушнік. З самага ранку п'яны, чырвона-азызлы, гарай смярдзіць. Сынам — як сынам, а што ж нявесткам, таксама трэба любіць — і такога?..

* * *

Рэпатрыянт з Уругвая, засмуголены грукач, з якога за семнаццаць гадоў у роднай вёсцы сышло ўсё заакіянскае. Сорак чатыры гады, а толькі што ажаніўся. «Чаму ж ты такую задрыпу старую выбраў сабе?» Аказваецца, самагоне многа напіў у яе напавер, дык і не стаў аддаваць — сам пайшоў прымаком. Ва Уругваі працаваў на мясакамбінаце, звалілася туша і трохі прыбіла яго. Як толькі вярнуўся сюды — лад у вёсцы хацеў навесці, ездзіў у ЦК, бо сам член уругвайскай кампартыі, аднак спакваля мясцовае начальства «асвойтала» яго. П'е, як і ўсе.