Вясёлае, з юнацкай хітрынкай, і зямное, што так прыемна апускала высокую паэзію да саменькай зямлі, па-летняму горача, пыльна пясчанай.
Некалькі рэчаў перачытаў, за адну зачапіўшыся, і зноў так хораша думалася пра Яго народнасць.
* * *
Кацянятам на дварэ, дзе і я чакаў малака,— я, седзячы са сваім слоікам, а яно, гуляючы на пясочку,— зноў нагадала цеплыню, жыццёвасць пушкінскага радка ў перакладзе Міцкевічавых «Будрысаў»:
...Весела, как котенок у печки.
Сапсаванасць літаратурай? .
* * *
Незалежна ад таго, што чытаю цяпер, пра маё заложнае штодзённае чытанне гаварыў нядаўна па тэлефоне Вялюгіну. Што я, як млын вадзяны, мялю сабе ды мялю... Цяпер дадам: млын няновы, але яшчэ трымаецца.
* * *
Перачытваць сваё — час ад часу — гэта ўсё роўна як папраўляць на сабе збрую перад далейшай дарогай.
* * *
Марына Цвятаева ў сваім «Кедры» — пра кнігу князя С. Валконскага «Родина». Цытуе таго прагрэсіўнага князя, які, у сваю чаргу, прыводзіць выказванне нейкага француза (перакладаю):
«Абуджэнне дзіцяці радасна-ўрачыстае, абуджэнне сталага чалавека панурае, а ў старых людзей — змрочнае».
Валконскі з гэтым не згодзен, бо і ў старасці ён абуджаецца ўрачыста, яму радасна пачынаць новы дзень, «асабліва калі добрае надвор'е або на стале пачаты рукапіс чакае».
Бывала, бывае такое і ў мяне. Бывае і іншае... А вось сёння, як толькі прачнуўся, нешта каля пяці, перш за ўсё ўявіў-убачыў высокае зорнае неба з маёй даўняй і мілай знаёмай — Вялікай Мядзведзіцай — і адчуў сябе зусім-зусім унізе, з абавязкам пайсці яшчэ ніжэй...
А яна ж, так мудра, мужна таленавітая Марына Іванаўна, яшчэ свой адыход і паскорыла.
Ці ж яна з адчуваннем таго, што душою сваёй застаецца?..
Пра што мы,— а нас так многа на Зямлі,— удзячна сведчым.
* * *
Да канца, да магчымай глыбіні не дадуманае, не абгрунтаванае, што мне самому цьмянавата, але ж і ўпарта бачыцца. Гэта — Ленінава пра Талстога: «люстра рускай рэвалюцыі». Толькі для Леніна яно, у такім, у партыйным прыстасаванні? У люстры тым, калі ўжо так, зацесна для вялікіх агульналюдскіх твораў мастацтва, агульна-людскай, далёка-перспектыўнай мудрасці...
* * *
Нам патрэбны прафесіяналы, каб кожны рабіў як найлепш сваё, на сваім месцы, а ў нас па-ранейшаму ўсе масава імкнуцца, крыкліва лезуць у несмяротна-славутае «общее руководство», якое сёння называецца грамадскай, палітычнай актыўнасцю.
* * *
Такія вялікія справы! На тэлеэкране Гарбачоў з яго... няхай сабе ганарова-стрыманым адрачэннем, перадача апакаліптычнай «кнопкі» ў другія рукі... А мне ад стомы, ці што, зноў прыгадаўся, зноў убачыўся інтэлігентнага выгляду дзядок, з вострым голым падбародачкам і з'едліва-мудрай, народнай усмешачкай,— як ён ветліва спытаўся ў прадаўшчыцы, вядома ж, не чакаючы станоўчага адказу:
— А как бы это, дорогая, по случаю съезда партии, да получить у вас кусочек мясца? Купить, конечно же...
Было гэта пры Хрушчове, ці не пасля Новачаркаска.
* * *
У нашай і польскай энцыклапедыях — пра Чачэна-Інгушэцію. Ад інфармацыі павяло ў «Хаджы-Мурата». Перачытаў два першыя раздзелы, потым семнаццаты, кульмінацыйна найкарацейшы, а тады не вытрымаў і перачытаў смерць героя — нібы пераклічку з прадмовай, перачытанай, як малітва, з самага пачатку.
Столькі крыўдзіць малыя народы, а цяпер камандаваць імі, і ў «пераможнай дэмакратыі» па-імперску? Без адчування віны, у самазахапленні вядучай, ва ўсім дабратворнай роллю рускіх, Расіі — у горкіх лёсах народаў слабейшых, да найбольшай сярод іх, Украіны, уключна.
Успомніўся Пушкін: «Черкесы нас ненавидят...» І ягоны рэцэпт на мірнае вырашэнне «воссоединения», «покорения Кавказа» — самавар і Евангелле. «Кавказ ожидает христианских миссионеров»,— піша Аляксандр Сяргеевіч. Сёння такое чытаецца з горкай усмешкай.
* * *
Дзеці, мілыя дзеці — сведчанне вечнасці. А яны — паміраюць...
* * *
Мяне заб'юць, і гэта будзе безыменна значыцца як «мінімальная страта». Так жа цяпер, у «мірны час», паведамляецца з гарачых пунктаў у былым Саюзе і ў Югаславіі, таксама ж былой.
Дурное акрэсленне — «чалавечы фактар», нават яно ўжо даўнавата не чуецца.
* * *
З дачкой і дарослаю ўнучкай — на Паўночных могілках. Наведалі Ціхана, палажылі кветкі, пастаялі. Тады, паблізу, мілы Міхась Дубянецкі. Яму — таксама. Здзіўленне — што ужо і год прайшоў? А па Ціхану — тры... Тады даўгавата ішлі да нашага Рыгора, да Якуба з Аняй. Дзень быў сонечны, светлы, а настрой...
Праз дзень пазваніла Сяміжонава дачка, што памерла мама, і я паехаў да іх. З думкай пра Юзіка — столькі гадоў добрых адносінаў. І вяселле іхняе згадалася, на якім мы з Вялюгіным склалі вершаванае віншаванне: «Красуйся, слаўны Сяміджон!..» — нешта так, бо перад гэтым былі надрукаваны яго, Юзікавы, сакавітыя пераклады Бёрнса.
Сціпленькая Люда, здаецца, вельмі адпаведна дзіцячая лекарка, яшчэ і Танкава, на цэлых пятнаццаць гадоў маладзейшая, сястра.
Максім сядзеў каля труны. У новым суме яшчэ больш пастарэлы і нямоглы. У смалявіцкую вёску, дзе пахаваны Юзік і куды захацела Люда, Максім не паехаў: нехта малады падышоў да яго і папрасіў ужо ехаць дахаты. У расчыненых з пакоя ў прыхожую Дзвярах мы з ім ціха сустрэліся і прыгарнуліся, колькі можна — пагаварылі. Цяжка яму апошнім часам: і смерць дачкі, і гэтая (як ён развітваўся, заплакаўшы, з тою падлеткам-сястрычкай, якую згадвае ў «Лістках календара»...), і жончына нямогласць, і свая...
І дзікія нападкі некаторых маладых, і не толькі маладых (хамскія пісьмы) новаяўленых «патрыётаў» — усё гэта і прыгнула таго Жэню — Максіма, які разлічаны на актыўную і вясёлую даўгавечнасць.
* * *
Учора да поўдня чытаў успаміны Сахарава. Дачытаўся да ягонага рукапісу «Размышления» і ўспомніў, што чытаў гэта па «самвыдаце», у канцы 1968-га, з душэўным задавальненнем, пра што ёсць запіс з тых дзён, які з прыемнасцю перачытаў.
Пра жнівень таго шэсцьдзесят восьмага ён піша: «По всей стране проходили митинги «в поддержку» этой акции. Большой смелостью было уже не прийти на такой митинг, многие за это поплатились». Я павінен быў па службе, як дзяжурны сакратар саюза пісьменнікаў, весці такі мітынг у нашым клубе, а ўзяў ды паехаў на Нарач, да Танка. З заявай — вызваліцца ад сакратарства. Не ў сувязі іменна з увядзеннем войскаў у Чэхаславакію, як потым некаторымі шапталася, а таму перш за ўсё, што мне тая служба абрыдла за два гады. Аднак, вядома, і ў сувязі, каб выкруціцца ад мітынгу. І паплаціўся на гады няміласцю начальства.
Адамовіч тады сказаў: «Это тебе зачтется». Не толькі начальствам, але і ў іншым сэнсе, у будучыні.
Дажылі мы, што можна і гаварыць уголас, і пісаць пра такое. А тады рабілася — бо так трэба было, без асаблівых спадзяванняў на «зачет». І добра цяпер азірнуцца.
* * *
Па тэлевізары паказвалі варварскія раскопкі магілаў у Курапатах. Шукалі марадзёры золата і — як быццам — знаходзілі яго. І дамачка з адпаведнай камісіі тлумачыла, што гэта магілы пастраляных у гады акупацыі яўрэяў. Можа быць, што недзе там — лес вялікі — закопвалі і яўрэяў, айчынных і замежных. Аднак мне тут бачыцца і працяг той подлай кампаніі «выпраўлення» Курапатаў,— што там, маўляў, не ахвяры сталінскага генацыду, а іншыя.
Ніяк не падзеляць сваіх злачынстваў з гітлераўцамі. Нават і падазрэнне ўзнікла, гледзячы той сюжэт у «Панараме»: а ці не спецыяльна гэтыя «марадзёры» заняліся раскопкамі іменна цяпер?
