Успамінаецца зноў жа Леў Мікалаевіч — як ён пісаў пра гісторыю, дзе замест гісторыі народа — рэгістрацыя калатнечы і панажоўшчына (добра сказаў Ермаловіч!) паміж князямі ды ваяводамі.
І мы такім жа спосабам уподбежку за іншымі народамі.
Так мне думалася часамі над старонкамі Караткевіча, так думаецца і цяпер, над старонкамі маладзейшых, меншых.
А як бы ж гэта загаварыць па-новаму, па-сучаснаму, ды ўжо і па-будучаму?!
* * *
Некаторыя апосталы перабудовы, самі пра нешта модна галёкаючы, ахвотна ківаюць на тых, што маўчаць, па-іхняму — злачынна. Бяжыць такі і азіраецца са страху: ці бягуць жа за ім другія?..
* * *
Запасная сіла — заўсёды гатовыя да дзеяння стваральнікі культу, што ажно папіскваюць ды хвастамі павільваюць у вычэкванні моманту... Так мне з тэлеэкрана, у перадачы «Позиция», бачыліся К-ч, Б-к, у нейкай меры і іншыя, пасля іх вяртання з Гарбачовым з Вашынгтона.
* * *
А што, калі гэта праўда, пра што гаварыў мне калісьці, пасля XX з'езда, таварыш Г.,— як даваенныя студэнты падзараблялі, прымаючы ўдзел у катаваннях, як яны стамляліся і адпачывалі, пілі піва, а бутэлькі разбівалі... аб галаву Кузьмы Чорнага?..
І тады ж, відаць, на літаратурных сустрэчах ці задаваліся ці падаваліся сакраментальныя пытанні:
«Скажыце, як вы ставіцеся да сучаснай моладзі?»
* * *
«Чарнобыль... Чарнобыль!..» Крытыка заклікае, кавэнчыць. А бачыць яго неабходна ўвесь час. На лес, на жыта, на кветкі гледзячы. Так вось бачыць, цераз крытычныя правілы руху, можа, і можна. А калі сэрцам? Колькі ж магчыма вынесці яму? Без паўзаў, без забыцця, калі хочаце — нават без пэўнага выратавальнага атупення?..
* * *
Нядаўна па радыё паведамілі, а толькі што, па іншай праграме, паўтарылі, што ў ЗША прыдумана новая вінтоўка, куля з якое ляціць чатыры разы хутчэй і прабівае стальны шчыт.
Радуйся, хто спадзяецца на мір паміж народамі!..
Адчулася, што не я, не мы гэтыя кулі выпускаем у цэль, а нам трэба засланяцца ад іх сэрцамі і галовамі...
* * *
Проста бюракратызму ў нас няма: гэта партыйны бюракратызм. І ён не хоча сказаць пра гэта адкрыта. Як не хоча сама пра сябе прызнацца русіфікацыя, шавіністычная каланізацыя. Таўчэцца вакол эпіцэнтра гэтага набалелага пытання, агрызаючыся на мясцовыя «нацыяналізмы», якія сама яна, адкрытая ці замаскаваная русіфікацыя, і спараджае.
* * *
Гаворыцца: «Дакор усім нам». За тое, што рабілася ў жахлівыя гады. Калі дакоры за ўсіх прымаць шчыра, а не «холодным рассудком» — будзе занадта балюча.
* * *
І мы вінаваты, і нам вінаваты, і вы, што папракаеце нас, будзеце вінаваты перад наступнымі.
* * *
Пазабіваныя людзі ўсё роўна памерлі б?.. Аднак жа колькі і жаху, і болю, і плачу на ўсёй зямлі, у тым ліку і на нашай, на працягу неапісаных, сяк-так апісаных і па-сучаснаму апісаных, таксама няпоўна, прыблізна, дзесяцігоддзяў, стагоддзяў гісторыі!..
* * *
Раней нам далдонілі пра ідэйнасць, а цяпер пра праўду. Да таго дагаворваюцца некаторыя, што талент, мастацкасць, першаасновы творчасці лічаць нечым не вельмі абавязковым. Абы праўда? Як быццам яна ў нас не аднабокая. Скажам, Афганістан, дзе мы яшчэ ўсё сядзім, або паміранне вёскі, пра што мы гаворым не на ўвесь голас.
* * *
Па тэлевізары з Масквы — «круглы стол па нацыянальным пытанні». Сякая-такая стандартная гутарка. І маўклівая ўсмешка культурнага эстонца Бекмана, які можа быць спакойны за свой народ. Сказаў потым, што яны, эстонцы, перакладаюць практычна з усіх братніх моў без падрадкоўнікаў, а ў падтэксце сказанага — і роля рускай мовы, і цвёрдасць здаровага патрыятызму, якога нам, беларусам, так страшна, ганебна не стае.
* * *
«Білінгвіст» Айтматаў — ці шчыра, ці то са славутай «азиатской хитрецой» — націскае на такое вырашэнне нацыянальнага пытання: «русский язык и национальный». А для мяне мой «язык» не нацыянальны, а родны. І ўсім нам, нацыяналам, трэба кожнаму свой родны, а рускі — братні, для міжнацыянальнай сувязі. У такім парадку.
* * *
Па прывычцы правярацца, знайшоў у Талстога («Два старика») патрэбны абзац:
«Поел мужик немножко, и старуха поела, а девочка с мальчиком и чашку всю вылизали и завалились обнявшись спать».
Гэта — калі падарожны, які ішоў «да прошчы» ў Ерусалім, зайшоў у мазанку ў ахопленай голадам украінскай вёсцы і накарміў зняможаную сям'ю.
А падкрэсленае мною помніцца — боская моц! — з зімы 1932-1933 года, калі я чытаў гэта ў патрапанай кнізе народных апавяданняў Льва Мікалаевіча. І часта яно ўспамінаецца, калі накормленыя мною, а то і не мною, унукі хораша, ціха ды мірна гуляюць.
Так уражвае слова, якое ідзе ад жыцця, ад належнага бачання.
* * *
Янка сеяў — людзі жалі,
А зязюлька кукавала.
Які цудоўны падзел працы! Выпадкова сустрэўшы гэты верш у яшчэ адной публікацыі, працытаванае — як быццам упершыню заўважыў. Такое бывае з сапраўднай паэзіяй.
* * *
У «Полымі» — слабая юнацкая аповесць Караткевіча «Пад снегам драмае вясна», якую сам ён не палічыў патрэбным друкаваць.
Дарэчы, што за драмае? З любові да Валодзі маладыя ўляпіліся за набытыя ім на вучобе ў Кіеве ўкраінізмы. Распавядаць — ад росповідати, ад чаго ў іх пайшоў і распавед, і прыкры наватвор аповяд, і распавяду, а то і такое ў маладой, шыкоўнай паэткі са сцэны: «Я вам распаўю свой верш...» Нібыта ён, шануючы вас, саграшыў у пялёначкі. Няўжо пойдзе ў шырокі абыходак і драмае? Няўжо наш вясёлы Ладысь не ведаў такога, народнага (зноў жа шануючы вас):
Ці не спіш, Акуліна,
ці не дрэмлеш ты,
ці не прыйдзе табе ліха —
ці не п... ты?..
Апошні радок — з унутранай рыфмай.
* * *
Заўсёды блытаю: здаецца, што трэба казаць не цішэй вады, ніжэй травы, а наадварот, бо вада ж наогул найніжэй, а трава шуміць не так, як нестаялая вада.
* * *
Па радыё «Славное море, священный Байкал...». І, як заўсёды, калі чуў ці спяваў гэтую песню, хвалюе, радуе спалучэнне высокай, вольнай паэзіі і самай нізавой, будзённай прастаты: «...парни снабжали махоркой».
* * *
...У які складаны, цяжкі, небяспечны час жылося, які шчаслівы лёс вызьмейваў і цябе паміж небяспекамі, які касталом трэба было прайсці, якія страты перажыць, як,— можа, і на здзіўленне — штосьці ўсё-такі зрабіць!.. Захаваць свой агеньчык, пранесці яго сяк-так праз такія гады, і яшчэ яго адчуваць, і баяцца за яго, каб свяціўся сваім святлом — ва ўсёй складанасці часу, ва ўсёй яго мітусні ды глыбокай трагічнасці, якую не заўсёды бачыш, усведамляеш...
Зрэшты, інакш, відаць, і нельга, а то можна было б і звар'яцець.
Паратунак непамятаннем? Але ж яно і прытупляе нас, робіць абыякавымі, прывучае да гэтага...
* * *
За мяжу, дзякуючы Сталінскай прэміі, я ішоў не галавой наперад, не душой, што змоладу імкнулася да святла, прагна дзівілася на жыццё, а прыблізным словам савецкага неафіта, які, вучачыся, залішне верыў іншым, а не сабе.
Што ж, і я быў «чалавекам свайго часу». І ў мяне, у маёй рабоце жыцця ёсць чарнавік і белавік. Многа рабілася і мала зроблена. І нічога ўжо не парадзіш.
