* * *

Рыгор Бярозкін расказваў, як у лагеры старыя, заслужаныя партыйцы, разуверыўшыся ва ўсім, вярталіся да пачатку жыцця — да мамы, і маліліся, як яна вучыла. Вера — не ў Бога, а ў яе, у свой светлы пачатак.

* * *

Унукі каторы ўжо раз слухаюць з пласцінкі «Каня-Гарбунка», а ў маёй памяці мільгануў мамін голас:

...Наканец яны смякнулі,

каб стаяць у калавуры...

Яшчэ з таго часу, калі я, таксама зачараваны слухач, не ведаў, што з «калавурам» яна памыляецца.

А можа, зрэшты, таму яно так і запомнілася, што па-свойму ў яе?

* * *

Раней, чым трэба, прачнуўшыся, прытэпала з суседняга пакоя да мяне, без слоў папрасілася на калені і прытулілася ўся. Сказаў, што «і я цябе люблю» і прапанаваў паляжаць побач з маім сталом, на канапе. Прынёс яе падушку, коўдру, накрыў — і вось яна ўжо спіць, такая харошанькая, адна з той безлічы, што мілейшыя за ўсё.

...Учора гэта было. А сёння я і сам прачнуўся раней, чым звычайна, і чамусьці з варожым пажарам для нашых людзей, для дзяцей, якіх — у агонь!.. Падумалася, што гэта, відаць, і натуральна, запланавана загадзя — тое, што мы не часта, вельмі не часта можам па-сапраўднаму жыва ўявіць жах тых экзекуцыяў.

* * *

Без году трыццаць, а памятаю прыкра, як у вёсцы над Парэччу адзін незнаёмы дачнік, нумізмат, як ён назваў сябе, папрасіў мяне паказаць манеты з тых краін, дзе я бываў. І вельмі спрытна ўкраў адну-адзіную ватыканскую ліру. І недзе ж рад быў, таксама вельмі, можа, яшчэ і сёння рад і хваліцца гэтым. Ці сам толькі, ці з сынам, тады хлапчуком, з якім прыходзіў.

План лесавывазкі ён выканаў. Тады яму: «Трэба яшчэ ў гонар Чырвонай Арміі». Ну што ж, і гэта выканаў. Тады — «помочь отстающим»...

І ён падумаў дый сказаў, яшчэ не палоханы новай уладай, што, можа, яно і лепш — самому быць «отстающим»?

Зіма трыццаць дзевятага — саракавога, у Загоры нашым — першая савецкая зіма.

* * *

Пачатак пяцідзесятага года. Пісаў сваё лірычнае «Забалоцце». А ў блакноце камандзіровачным — і такое, дагэтуль нікім не прачытанае:

Лунінецкі раён, вёска Дзятлавічы.

У школе адкрыты партыйны сход. Выступае старшыня сельсавета, усесаюзны дэпутат, адзін з вядомых пінскіх партызан.

— Саўку трэба выкінуць з калгаса,— кажа ён.— Сам сукін сын і сынок сукін сын. У яго хляве стаяць калгасныя каровы, дык ён залез на бэльку ды карову зверху абасраў! І каб якую, таварышы, а то ж белую! Без бацькі тут не абышлося. Офэкт з гэстага не атрымаецца. Калі пойдзе прынцып на прынцып — прынцып на прынцып і наскочыць!..

Маладая, модненькая настаўніца, агітатарка. Сядзіць, выставіўшы над партай ручкі ў новых пальчатках. Кватаруе ў заможнай сям'і, спіць пад іконамі. Як гэта так?

— Я кажу ёй, маёй хазяйке,— апраўдваецца яна,— каб ішла ў калхоз, а яна не хоча. Не будзе, кажа, хлеба.

— А як не пойдзе — будзе хлеб?

— А мне што да гэтага?

Пальчыкі ў новых пальчатках паварушваюцца над партай.

Аднаасобнік, дэпутат сельсавета. Рыжая суконная даматканая куртка, «руская» шапка з бліскучым казырком. Мужчына з тых, што вечна хварэе, бо ў хаце ёсць каму рабіць. На пытанне, як ідзе перадвыбарчая кампанія, як ён сам агітуе, адказвае:

— Работаем нічаво.

— А чаму ты ў калхоз не запісваешся?

— Без здароўя зусім. Сяджу вось пакуль што спакойна...

Былы бядняк, калгасны конюх. У кажушку з патрухай і каласамі ў каўняры.

— Прагаласуем, таварышы, усе на сто процантаў — вот і ўвесь мой сказ. А пакуль што заклікаю ўсіх выканаць вывазку лесу за тыдзень да выбараў!

У хаце старшыні сельсавета. Гаспадыня насмажыла сала вялікімі скваркамі, паставіла ў цынкавай, бывалай місе на стол, гаспадар накроіў тоўста хлеба, і мы то хлеб у тук абмачаем, то скваркі бярэм відэльцамі, і ён, і я за ім нагу паклаўшы на нагу, як гарманісты, і бачком каля стала.

Гаспадар успамінае мінулае. Парабкаваў і пры цару, і пры панах. Пятая частка з трохдзесяціннага надзелу. Дзевяць дзяцей. Зямля падзольная, на выспах сярод балота і лесу. Усе лясы навокал — пана Крыгера, купца з Варшавы. Лесазавод — больш за тысячу падводаў штодня возяць лес, па два злоты з канём. Крыгер прыязджаў адзін толькі раз. Засцілалі яловымі лапкамі дарогу — ад яго машыны да завода.

У партызаны пайшлі ўсёй сям'ёю, ранняй вясной сорак другога года. З адною пістаноўкай, да якое старэйшы сын наадліваў з волава шроту. Пасля за бацькаву галаву немцы «давалі шмат грошай». Ордэн Леніна.

— У аблакад баба мая пашкадавала барахла і пакінула меншых дзяцей. Я дагнаў яе, вытрыбушыў ёй таго меха, малых у мех і панёс. А цяпер вось глядзіце, якая вучаніца вырасла!

Вучаніцы гэтай ён плаціць рубель за кожную пяцёрку, а за тройку — рубель з яе.

На сесіях у Маскве пасябраваў з Царуком.

— Харошы чалавек, Герой Савецкага Саюза, падпольшчык быў вялікі пры панах. Паказвае мне калонныя залы ў Крамлі: «Глядзі, бацька, якое ўстройства!» Разам з ім мы ў тэатар хадзілі.

У тых «калонных залах» дзядзька курыў у перапынку «Беламор» і ніяк не мог накурыцца.

— За калону схаваюся, цыгарку зраблю, накуруся мультану, а тады зноў «Беламор» закуру і выходжу...

Незадаволены леташняй лесавывазкай:

— Не павезлі адразу да станцыі, а да ракі. А яна — стаячая. Лес і засеў. Тады ўжо спірт прысылаюць, кансервы, каб рабочым не холадна было ў ваду лезці. Майстры панапіваюцца ды спяць на беразе.

Праводзячы мяне на станцыю, зноў пачаў пра свой клопат з тым Саўкам:

— Кулак адзін ёсць. Два гектары было пры Польшчы...

Перабіваю пытаннем:

— Два гектары — кулак?

— А ў яго малатарня, сячкарня, маслабойка, гнаць алей! Быў ужо нават і вятрак пачаў рабіць. Цяпер адна хата новая яшчэ, а другую зрабіў на продаж. За дзесяць месяцаў у калхозе зарабіў дзевяць трудадзён. Гэта ж ягоны хлопец і карову з бэлькі аба...!..

Дзядзька зусім непісьменны, але як пра нешта зусім звычайнае кажа, што адразу пасля вайны працаваў у райсавеце, інжынерам па будаўніцтву... Нездарма ж і ў чорным паліце, выразна не на яго пашытым.

...Цяпер трэба дадаць, што тады нас, літаратараў, перад выбарамі рассылалі па Беларусі гасаць нарысы пра кандыдатаў. Так я трапіў туды, да таго, хто выбіраўся паўторна. Актывіст з прасцецкім прозвішчам Цяльпук.

* * *

Прароча гучыць гэта праз шэсцьдзесят гадоў: «На смену старой капиталистической буржуазии появится «молодая» коммунистическая буржуазия, которая имеет широкое будущее».

З дзённіка няздзейсненага пісьменніка Пятра Сеўрука, у той час — беднага местачковага хлопца.

* * *

Чыноўнік, які па абавязку патрыятычнай службы падслухоўвае тэлефонныя размовы, і лекар-уролаг, які па абавязку спрадвечнай гуманнасці праводзіць пальцавае даследаванне прастаты, а затым прывычна здымае адпаведныя пальчаткі, мые рукі і садзіцца за свой стол,— гэта розныя абавязкі і розныя людзі.

* * *

«Развялося мноства вушэй, якія лавілі словы, не для іх прызначаныя, і перадавалі іх «куды трэба». Так піша весела-мудры Войцех Жукроўскі ў прысланай кнізе «На троне ў Блябоне».

Універсальнае «куды трэба» — у яго вельмі проста: «gdzie trzeba». А як жа гэта гучыць на мовах іншых? Дзе вушы таксама ловяць.

* * *

«Гласность» у дзеянні: Галоўліт балюча ўшчыкнуў у «Полымі» «На сцежцы — дзеці» і «Шчопцямі і пудамі». У другім выпадку там, дзе пра яшчэ ўсё «закрытыя пісьмы», а ў першым — дзе пра дзяцей, авеяных Чарнобылем... А яшчэ ў яе, цэнзуры, якое ў нас «няма», маюцца дваццаць дзевяць «пунктаў» у сувязі з жахлівай аварыяй, і супраць тых пунктаў нічога не скажаш, не зробіш. У канцы восемдзесят шостага года.