* * *

У «Литгазете» — Айтматаў пад рубрыкай «Пісьменнік і час». Выступаў у ЗША пра расавую дыскрымінацыю, у адказ на пытанні, як у нас са становішчам нацменшасцей,— глушыў сваім, і сапраўды вялікім поспехам (за пяць гадоў — дзевяноста замежных выданняў!), як доказам, што ўсё ў парадку з гэтым. Ёсць такі поспех у нейкай меры і ў нашага Быкава. А разам з тым — хутка зусім не будзе школ на роднай мове...

Нізавы пажар?..

* * *

«Паміраць пара — пра душу трэба падумаць»... І чалавек жа добры, а як дыхнула жудаснай мярцвячынай, калі ён пачаў — не ўпершыню, спакойна так, упэўнена — гаварыць, апраўдваючы трыццаць сёмы год: інакш нельга было — «капиталистическое окружение»... І фінскую вайну апраўдвае, і ўсё падобнае... Апраўдваць сілу — гэта не цяжка. І спакайней.

* * *

Прыязджаў Малько, і мы — ён са сваім сябрам Сяменікавым, Максім і я — ездзілі да Якуба [⁵²], паклалі на яго магілу кветкі. Пасля абедалі ў Танкаў, і там, ці не ад лёгкай чарачкі, загаварыў маўклівы Сяменікаў. Як яго дапытвалі, выклікаўшы з Заходняй у Мінск, свае — свайго, і «ўсю сцяну маёю галавой абабілі», як ён пісаў «предсмертное заявление» і трыбунал не асудзіў яго на смерць, а іншы суд даў дзесяць гадоў, а потым усё дадавалі, трымаючы «до особого распоряжения», пакуль не прыйшоў XX з'езд і «партыя знайшла мяне ў далёкай, глыбокай тайзе»...

У камеру смяротнікаў («хто спадзяваўся вышкі») да яго аднойчы прыгналі Браніслава Тарашкевіча. Есці яму прынеслі на талерачках (які цынізм!), а ён, Сяменікаў, ужо ведаў, што гэта — перад расстрэлам. Пачаў распытваць, што і як, і, пачуўшы, што Тарашкевіч усё падпісаў, сказаў: а як жа праўда, якая не будзе вядома? І Тарашкевіч пачаў грукаць у дзверы, прасіцца да следчага. Каб абвергнуць свае, вымушаныя, паказанні. Яго пусцілі да следчага, і ён не вярнуўся. Рэчы прыйшлі забралі...

І другое.

Па камерах мінскай турмы хадзіла тады... Вера Харужая, угаворваючы таварышаў усё падпісваць, як загадваюць, бо гэта... «патрэбна партыі»...

Калі мы з Максімам засталіся адны, ён гаварыў пра гэтую трагедыю, пранікаючы ў яе здагадкай, што Вера таму пасля і пайшла ў партызаны, пакінуўшы маленькае дзіця, бо адчувала сваю віну... Во тэма!..

* * *

Пра наша хамства за мяжой. Нямецкім дзецям, калі яны ідуць у школу, дома даюць па марцы на абед. Наш старшына выходзіў з кустоў і забіраў у малых гэтыя маркі. Пакуль яго не падпільнавалі і не накрылі гэдээраўскія жандары. Што ж, адправілі на радзіму.

Стронга ў матачніках найбольшая, і нашы два вышэйшыя афіцэры, палкоўнік і падпалкоўнік, панадзіліся «рыбачыць» іменна там. Зноў жандармерыя...

Колькі ж трэба контрпрапаганды, з прыцягненнем вялікіх імёнаў, каб давесці, што мы адтуль, дзе Кастрычнік, Ленін, Талстой!..

Той, што расказваў мне гэтую гнюсь, сказаў, што паблізу ад савецкіх гарнізонаў цяжка было гаварыць немцам пра нашу прагрэсіўнасць, значна лягчэй — далей ад ваенных гарадкоў.

Усё залежыць ад усіх.

* * *

Даць свайму і ўсесаюзнаму чытачу аповесці Жука і Быкава, раманы Казько, Адамчыка (з усімі агаворкамі да іх), трэці раман Чыгрынава — і ўсё гэта амаль у адзін час,— такое вельмі нядрэнна сведчыць пра сталасць нашай літаратуры.

А ў іншых? У маленькай Літвы — адзін толькі Марцінкявічус чаго варты. Не на ўвесь голас пачуты «Дзённік без дат». Малдоніс гаварыў мне на Танкавым юбілеі, што ў арыгінале кніга гэтая разышлася маланкава — 30 тысяч за дзень!.. А цяпер я вось толькі што прачытаў яго міфалагічны фарс «Ікар». Якая дужая іронія, якая сталасць думкі!.. Гаворыць жрэц:

«Мы все идем вперед. Наше солнце светит все ярче и ярче. Наш виноград — все крупнее и крупнее. Скоро виноградина станет такой, что и в рот не влезет. И тогда со всей остротой встанет вопрос — как увеличить объем человеческого рта».

Хіба ж у гэтым не сучаснасць?

Гэты... хлопец — прыемны сваёй сціпласцю. Так ён учора вітаўся са мной, калі мы, беларусы, ужо афармляліся ў гасцініцы, а яны, літоўцы, прыехалі з вакзала. У красавіку ён абяцаў прыслаць мне «Литературную Литву» са сваім дзённікам і не прыслаў. Я прачытаў яшчэ больш скарочаную публікацыю ў «Нёмане». Сказаў яму ўчора, што прачытаў, ды з прыемнасцю, і ён, як быццам збянтэжана: «Спасибо на добром слове». Цяпер яшчэ ўсё ноч, а я прачытаў яго «Ікара» і думаю, што таксама можна было б сказаць Юсцінасу добрае слова, аднак жа можна і надакучыць чалавеку сваёй ліпкасцю. Такое часамі даводзіцца адчуваць і самому, і самому не давяраць, абараняцца шчырай сарамлівасцю.

* * *

На прыпынку таксі за намі, Драчом і мною, і яшчэ трыма незнаёмымі, стаў Макашын. Увосень 1964-га, калі я пазнаёміўся з ім у Ленінградзе, ён быў элегантны ў сваёй... не старасці яшчэ, а толькі на яе пачатку. А сёння ён ужо грузна стары, магчыма, і нямоглы. Мы ўжо віталіся з Сяргеем Аляксандравічам на пленуме, і я, пакінуўшы Івана з двума ленінградцамі, што якраз падышлі да яго, адступіўся да Макашына і гутарку нашу пачаў з удзячнасцю за «Яснапалянскія запіскі».

Між іншым, стала канчаткова ясна, чаму яны так доўга не выдаваліся: «антысемітызм» Макавіцкага, які яму не маглі дараваць усёмагутныя ў свой час яўрэі, што і цяпер яшчэ, у сямідзесятых гадах, спрабавалі не дапусціць да гэтага выдання. Нягледзячы, што тое, няхай сабе не зусім здаровае, у Макавіцкага перакрывалі «все люди — братья» ў Льва Мікалаевіча.

Цяпер Макашын заняты спадчынай Герцэна. Сабраў усё, што было за мяжой, рыхтуе да выдання. І з сумам гаворыць, як мала цікавіць Герцэн — Герцэн! — сённяшняга чытача... Такія вялікія справы робіць гэты чалавек, С. А. Макашын, а побач з яго старэчай дзябёласцю на асфальце тратуара распаўзлася «авоська» з банкамі зялёнага гарошку і яшчэ чагосьці. «Заказ получил»,— растлумачыў ён, а мне яшчэ раз падумалася пра нашу незразумелую і зразумелую беднасць...

* * *

У 1963 годзе радзівонішкаўскія таварышы, як расказваў мне пасля адзін з іх, разгубіліся трохі былі, што кандыдатам у дэпутаты ім прапанавалі мяне, беспартыйнага. Пасля вырашылі, што гэта спецыяльна сёй-той, па рашэнні зверху, лічыцца беспартыйным, паколькі трэба ж нам блок. На гэтым і супакоіліся.

А яно ж застаецца загадкай, да якое даследчыкі не дакранаюцца,— чаму былі беспартыйнымі Горкі, Маякоўскі, Ціханаў, цяпер — Ляонаў?..

Калісьці Мележ зрабіў агаворку — не памятаю ўжо, пра каго гаворачы, выказаў недаўменне на грані падазрэння: а чаму ён беспартыйны? На гэта я,— відаць, як яму здалося, рэзка,— сказаў: ці не зашмат набярэцца іх, падазроных,— мільёнаў на дзвесце?..

А тут жа такія ўсенародныя, на вачах усёй краіны, шчырыя патрыёты, класікі і — чаму?..

* * *

Гвозди б делать из этих людей:

Крепче б не было в мире гвоздей.

Ніколі не падабалася гэта. А сёння, калі сказаў Д. на праходцы, што чытаю Ціханава, «у прыкуску» — то паэзію, то прозу, ён адразу ўспомніў гэтыя радкі, працытаваў іх і ўздыхнуў:

— Чаго толькі з людзей не рабілі — і вінцікі, і гвоздзі!..

* * *

У нас няцяжка быць сціплым. Як мне тут, у беларускім санаторыі, дзе «інтэрнацыяналізм» даведзены ўжо да такога ўзроўню, што нікому зусім нецікава і невядома, што ты там нейкі пісьменнік. Ці было б так у іншай краіне, у іншай рэспубліцы? У гэтым справа, а не ў тым, што гэта я — пісьменнік. Хіба што абрэша хто-небудзь, як той намеснік нейкага міністра пасля Друскенікаў: «Маленький, плюгавый и вечно пьяный»... Слова роднага не пачуеш. Дый сам карыстаешся ім толькі ў гутарцы з жонкай ды знаёмымі журналістамі.

* * *

Шкада, што Танк і Куляшоў не здзейснілі свайго колішняга намеру — удвух перакласці «Пана Тадэвуша». Там яны добра дапаўнялі б адзін аднаго,— да Максімавай блізкасці да арыгінала і «jędrności» [⁵³] ягонай мовы вельмі прыдавалася б Аркадзева паэтычная культура.