* * *

Сястра вядомага партызана, і сама сувязная, красуня «выйшла» (па-ваеннаму) за камісара брыгады. Добры чалавек, якога мы паважалі больш за ўсіх іншых начальнікаў. Ад'ютант, чаркес Хачукоў, запрагае сівую, у яблыках, камісарскую Лізу. Потым з зямлянкі выходзіць злосна заплаканая камісарша, садзіцца на воз і — паехалі, пагрукалі па карэнні. Камісар стаіць каля свае зямлянкі, я — каля нашай, разведчыцкай. Я нашмат маладзейшы за яго, кадравага афіцэра з акружэнцаў, ён ведае, што я пішу, і ён мне кажа:

— Видал, Ваня, третий раз потрошить повезли.

Яна паехала ў яўрэйскі сямейны лагер, рабіць аборт.

І сама была не такая бяскрыўдная. Ідзе пасяджэнне штаба міжрайцэнтра, начальства ў нас — з пяці брыгад, з самім Царуком на чале. А яна зварыла на вогнішчы абед і гукае ў прастору:

— Саш-ша, иди иску-шай!

За трэцім разам ён адгукаецца са штабное хаты:

— Мне некогда, здесь заседание штаба!

— А чтоб ты там лопнул вместе со своим штабом!..

Пасля вызвалення, ужо ў райцэнтры, на брыгаду прыслалі трохі партызанскіх медалёў. Што там яна гаварыла свайму камісару сам-насам — можна здагадвацца па тым, што яшчэ і на ганак выйшла следам і прасіпела:

— Помни, е. т. м., если ты дашь мне вторую степень!..

Неўзабаве да камісара прыехала з Расіі жонка з малымі і папрасіла лясную вон. Нешта праз год я бачыў на Камароўцы, як яна, палінялая красуня, прадавала нейкі салатавенькі світэр.

Ці мы калі-небудзь будзем пісаць пра партызаншчыну ўсё?..

1976

Сын вельмі хацеў быць афіцэрам і стаў ім, а потым яго прывезлі з кітайскай граніцы ў цынкавай труне, і бацька сядзіць цяпер перад хатай на лаўцы — так недалёка ад магілы свайго адзінага...

...І яшчэ адно, пра што маўчым:

Малады таксіст, сонечным ранкам везучы мяне ў Каралішчавічы, расказваў, як ён з яшчэ адным салдатам і лейтэнантам суправаджаў калісьці з Чэхаславакіі ва ўкраінскае сяло таксама цынкавую труну. Як маці салдаціка (так жа іх здаўна называюць у народзе), галосячы, «лезла біцца» да лейтэнанта: каб адкрылі тую труну, каб зірнуць не праз шкло акенца, а на ўсяго,— што з ім зрабілі...

* * *

Прыстойная жанчына, жонка паважанага чалавека, з усмешкай:

— Наша атамная на іх — калі ласка, толькі каб іхнія на нас не падалі — за гэта мы змагаемся.

І стала агіднай.

* * *

Старэнькая Вільдэ [⁴⁴] ў маскоўскім Доме літаратараў глядзіць з'ездаўскую выстаўку кніг савецкіх шматнацыянальных аўтараў на многіх замежных мовах. Кажа мне, калі павіталіся:

— Як хораша, праўда? І сняжынка ж адна на адну не падобныя. А дурны маскаль хоча, каб усё было толькі бела, толькі аднолькава...

І ўсё гэта ёй вельмі ясна.

1977

Наколькі лепш адчуваў бы сябе беларускі пісьменнік, калі б ён чуў навокал (не толькі ў вёсцы або ў сваім саюзе) родную мову, калі б, пішучы на гэтай мове, можна было думаць, што ўсюды ці хоць у больш-менш лічаных краінах нехта ведае, вывучае яе, мае слоўнікі, каб слова наша даходзіла да замежнага чытача не праз рэшата рускага перакладу, а сваім уласным гучаннем. Каб мець такія правы, як гэты Фюман, якога свабодна перакладаюць з нямецкай на рускую, або які-небудзь не лепшы за мяне рускі калега, якога перакладаюць з арыгінала, бо мова яго — не «дыялект», як гаварыў пры мне пра нашу адзін, нават прыязны, польскі русіцыст, а паўнапраўная еўрапейская мова...

* * *

А няўжо народу, чалавецтву, людзям патрэбен яшчэ і мой голас — пры наяўнасці процьмы добрага і выдатнага, што днямі я па-новаму ўбачыў, даводзячы да ладу сваю бібліятэку. Адразу ж, толькі прачнуўся я, згадаўся жаўранак: няўжо ён задумваецца над тым, ці патрэбен каму-небудзь яго спеў? Проста пяе з неадольнай патрэбы.

* * *

Калі шукаць апраўдання таму, што мала напісана не толькі за апошнія дзесяць гадоў, але і наогул, дык трэба прыгадаць не толькі тое, колькі я сам перакладаў і рэдагаваў чужога, але і тое, колькі я працаваў над перакладамі майго іншымі — і аўтарызуючы (працэнтаў на 30-40, а то і на ўсе 50 дапрацоўваючы пераклад), і робячы ўсю тэхнічную работу гіры падрыхтоўцы перавыданняў, і чытаючы карэктуры. Гэта датычыцца перакладаў і рускіх, і ўкраінскіх, і польскіх.

А ў актыў мне ў нашых умовах — не толькі ў Саюзе, але і ў Беларусі — лічыцца адно арыгінальнае, адзін чыстаган.

Дык што гэта — неразумнае марнаванне сіл і часу, няўменне выкарыстоўваць яго належным чынам ці яшчэ і іншае — ненармальнае становішча беларускага пісьменніка дома, у сваім народзе, дзе з кожным годам, напорыста і паслядоўна робіцца справа асіміляцыі?.. Цяжка, і ніхто не ведае пра гэта, апроч нас саміх.

А такі Н., якога я пачаў заўважаць і любіць па творах, гаворыць, выступаючы ў Валгаградзе, што ёсць толькі руская літаратура, а ўсё іншае — Гамзатавы, Айтматавы...— «зроблена намі, рускімі»... І гэта не толькі яго шавіністычная саманадзейнасць, але і глыбінная палітыка.

* * *

Захоплена даводзіць, што Пушкін геніяльны, а Ясенін вельмі таленавіты — гэта не вельмі цяжка. А потым ён пераходзіць на пасрэднага сучасніка, пасрэднасць якога так выразна відаць у вершаваных цытатах, пераходзіць з тым самым захапленнем і апломбам, і адразу кідаецца ў вочы, які ён абмежаваны крыкун, гэты «преуспевающий» крытык. Праўда, «преуспевание» яго ўмоўнае, залежнае ад займаемай пасады (дырэктар выдавецтва), але і яму, і жонцы дастаткова, хапае, каб быць самаўпэўненымі, самаздаволенымі,— усёй сям'ёй, з дачкой, зяцем, унукамі.

Смешна. Калі б усе масквічы былі так магутна чараватыя, дык сталіцу нашу вельмі нялёгка было б пракарміць.

* * *

Паранены партызан хаваецца ў маёнтачку Лісіцкага — тэма.

І дзікая панская самотнасць, ізаляванасць ад наваколля, і чалавечнасць, і антыфашызм, які ён, стары пан, бачыць у нялюдскіх справах (расстрэлы яўрэяў і іншае), і шляхецкая Беларусь, што адыходзіць у гісторыю (дэкламаванне старым Лісіцкім Багушэвіча, «Гутарак» і іншага).

Пра самотнасць, ізаляванасць. Я ў іх адчуў яе на нейкіх дзесяць год раней, калі з панічом Лёлікам ехаў аднойчы з лесу. Апошні сын у вялікай панскай сям'і, юнак, які вярнуўся з настаўніцкай семінарыі, каб ратаваць ужо не маёнтак, а жыццё — ад звычайнай беднасці, звычайнага голаду, які маскаваўся былой фанабэрыяй.

Ці быў у іх герб? Напэўна ж быў які-небудзь. Як у Путрамант як у Дзяржынскага. Першы з гэтых двух сам сабе яго шукаў і ў сваім «Półwieku» паказваў чытачу, не абціраючы ад фамільнага нафталіну, а другому той несмяротны герб ахвотна і радасна знайшлі біёграфы, якім і ў Народнай Польшчы гэта — ах як імпануе! Вялікі рэвалюцыянер, друг самога Леніна — і як жа тут можна без герба? Яе з чэрні — са шляхты — у гэтым асаблівы смак.

Зрэшты і наш, савецкі барын Катаеў у сваім «Кладбище в Скулянах», па-старэчы занудліва шукае сам сабе і дэманструе нам сваіх дваранскіх продкаў.

* * *

Карл Лібкнехт, з пісьма сыну: «Рядом со мной все грохочет, гремит,— против нас выпущены все силы ада. Я не буду стрелять...» Чалавек, што быў мужным, у рэйхстагу выступаў адзін супраць усіх. З пісьма жонцы: «Унтер-офицер недоволен. Я бранюсь с ним, но не очень злобно, так как он добрый парень, хотя очень ограниченный и чересчур боязливый. Я заявляю ему, что стрелять не буду, даже если прикажут. Пусть меня расстреляют...»

Вайна і чалавек, як асоба. Той, што ўсвядоміў яе злачыннасць.

А каб Леніна, як Лібкнехта, у акопы — страляў бы ён ці не? Пацыфізм?..

* * *

Ад старонак Леніна, дзе ўсё так ясна, лагічна, неабвержна, вяртаешся ў наш час, дзе так многа нявырашаных пытанняў, якія зноў жа, як і яму тады, нам трэба вырашаць самім. Вайна з Кітаем — як яе назваць? Пра якую грамадзянскую вайну можна думаць пасля атамнай? Як асобе, вызваленай, разумнай асобе з адным непаўторным жыццём паводзіць сябе ў будучай бойні — не тэарэтызуючы здалёк, а апынуўшыся ў акопе, як Лібкнехт?