* * *

Іграе і пяе мясцовы літоўскі ансамбль. Шэсць юнакоў, прыгожых сваёй шчырасцю. Слоў песень не разумею, але і гукі іх, сплеценыя з гукамі музычных інструментаў, слаўна напамінаюць і велічны Нёман у соснах, і свежую раллю на ўзлеску, каля надрэчных сядзіб, і акуратныя дамы вясковай вуліцы за ракой, куды я хадзіў адвячоркам, і паром, які і мяне адтуль перавёз, і сцежкі над абрывамі, і наш цеплаходзік — з вадою і супраць быстрай вады, і старадаўні дамініканскі касцёл на высокім беразе, з манастырскай турмой у сутарэнні цяперашняй (часова) школы... Словам — усё напамінаюць, што я пабачыў тут, у Друскеніках, за пяць даволі рухавых дзён. Значыцца, ёсць народнае ў гэтых песнях, штосьці ад той гаючай сувязі з родным, што мы ніяк, ніяк не можам выказаць дакладна, да самай глыбіні, і што мы павінны выказаць, каб яно загучала належна ў вялікім хоры агульналюдскай сям'і, не толькі ў нашай савецкай.

Гэтым хорам у пэўнай меры здаецца мне двухтомнік савецкага апавядання, які я чытаю вось ужо некалькі дзён, сям-там з высокім хваляваннем, думаючы пра тое, што трэба рабіць і мне, і радуючыся, што і мой шчыры голас камусьці ў гэтым хоры пачуецца.

* * *

Не запісаў увечары прыкрага, горка-агіднага ўражання ад «национальной гордости»... не «великоруссов», а нашых беларусаў.

Некалькі дзён таму назад былая красуня, худзенькая юрыстка-яўрэйка, у шчырай гутарцы «паміж інтэлігентамі» гаварыла Ч. і мне, што хутка сюды, у Літву, будзе прыслана значна больш рускіх, «чтобы растворить этих противных националистов». На маё абурэнне яна адказала, хітранька баронячыся: «Напрасно вы, Иван Антонович, никто так, кроме вас, не думает».

Што ж, «яўрэі заўсёды ўсё ведаюць». Я і сам неяк чуў, што так маецца быць. Для ўмацавання дружбы народаў?..

А ўчора нашы беларусы, ідучы са сталовай пасля сытай вячэры, мне, беларускаму пісьменніку, высмейвалі нашу родную мову... Што мы за нацыя?.. А нехта ж па гэтым халуйскім смеху робіць вывады пра «дабравольны пераход», пра «дзве родныя мовы», з якіх адна, беларуская, ужо ледзь-ледзь сям-там трымаецца.

Сцяпан Алейнік, адпачываючы ў другім санаторыі «Белоруссия», у Сочы, зрабіў Кастрычніцкі даклад... на беларускай мове. Ён рагатаў, расказваючы мне пра гэта, а адзін з нашых шакіраваных тады, былых вяльможаў гаварыў мне другім разам пра тое самае ЧП: «Напрасно он это! Да что, они ведь все националисты...» Такім чынам і ўкраінец быў беларускім нацыяналістам.

А што ўжо было б сказана пра гэтыя мае разважанні?..

* * *

І. Мерас, «На чем держится мир».

Спала з немцам, каб выпусціў з гета яўрэйскага хлопчыка, якога яна ратавала. Родны сын рос у чужой, мнагадзетнай сям'і сіратою, а яна, як роднага, палюбіла сынка сваіх гаспадароў. Родны сын быў больш падобны на яўрэя, чым хлопчык-яўрэй. Бацька яе хлопчыка, паліцай, прызнаў сваім хлопчыка-яўрэя, а роднага, удвух з немцам (другім, радавым, не камендантам) застрэлілі. Пры ёй. А яна, маці, што спала з немцам-камендантам за чужое дзіця, не пайшла ў ложак з паліцаем, якога раней любіла, які быў бацькам яе дзіцяці,— не пайшла за гэтае дзіця. І не кінулася на такога бацьку хоць з кіпцюрамі, каб разам з сынам загінуць. Тут, да роднага, любві было менш, чым да чужога. Бо ён яўрэй?..

Якая схема! Як яны любяць, — і героі, і аўтар,— каб іх любілі выключнай любоўю! Які непрыемны дух звышчалавечасці,— «Nur fur Juden!..» [³⁵].

* * *

Спачатку фашыст, а потым нацыянальнасць. Гэта — да таго клопату, які мы будзем мець у сваёй кнізе з паліцаямі, уласаўцамі, «народнікамі», пра якіх нам па ўсёй Беларусі гаварылі часамі больш, як пра немцаў... Умелі, сволачы, дзяліць і нацкоўваць.

* * *

Можа, парагатаць і з таго, што пра мяне, супраць мяне так многа напісана паганага «туды, куды трэба», што ажно двое з тых, «каму трэба» вырашаць, савецкі я пісьменнік ці несавецкі, вымушаны былі, у розны час, але на тым самым службовым узроўні, прачытаць увесь мой чатырохтомнік?

Пачуў пра гэта днямі ад таго, каму яны давяраюць і хто часамі не ведае, давяраць мне ці не.

* * *

Яшчэ раз — пра значэнне дэталі. Калі тут дарэчы, прыстойна так сказаць — у адносінах да чалавека, які пакутуе.

Здаецца, у Леаніда Валынскага («Новый мир», гадоў дзесяць ці больш таму назад), было праўдзіва, з рэдкай праўдзівасцю напісана, як пачынаўся для нашых нямецкі палон.

Маёр, наш афіцэр, афіцэр наогул, якому, як толькі ён, на полі бою, трапляе ў палон, адразу ж загадваюць разуцца. І ў гэтым, пакуль дойдзе да пакутаў большых, можа, і смяротных, пра што ніхто спачатку не думаў,— першая абраза, першая крыўда, несправядлівасць, пачатак усяго, што нёс Савецкай Арміі фашысцкі палон.

1973

Марцалеў стукае алоўкам па стале, калі сярод кірэўнікоў Сэюзэ пісьменнікэў, якіх ён прымае ў ЦК, пачнецца якое-небудзь ажыўленне. А сярод іх Танк, Панчанка, Мележ... Колькі разоў хацелася сказазць яму: — Э, на каго ты стукаеш?!

Чытаю артыкул Валодзі Калесніка пра Тэнка і думаю: «Божа мой, і навошта паэтаў прызначаць старшынямі, намеснікамі старшыняў?! Знарок, каб нашкодзіць літаратуры?..»

* * *

Каб маглі з'явіцца Талстой, Дастаеўскі, Чэхаў — павінна была існаваць самастойная Расія.

Праўда, Міцкевіч і іншыя з вялікай польскай літаратуры з'явіліся ў Польшчы паняволенай, аднак — даўно народжанай і моцнай незалежнасцю.

Як жа тут, паміж гэтымі дзвюма дзяржавамі, было не быць беларускаму толькі фальклору?..

* * *

Учарашняя гутарка на палубе з Сяргеем Круціліным. Ці гэта нізавая злосць ды горыч ад пэўных няўдач, ці гэта справядлівы гнеў у нас (ён пачаў) на фальш і цынізм, якіх хапае і тут, у справе найважнейшай? Другое, вядома. Колькі тут едзе тых, замест каго трэба было б паслаць літаратараў, мастакоў, архітэктараў, перш за ўсё — маладых. А тут або праз меру заслужаныя, або ўсюды спрытныя, для якіх гэта толькі адпачынак з тоўстым кашальком ці жыраванне за кошт народны. Сумная нарада ў Осла і вузкія прыёмы, то ў гарадах, то на караблі — вось і барацьба за мір... Ёсць, ёсць і большае, сапраўднае, аднак нягоднае лезе ў вочы само, і мы на яго не вельмі відушчыя...

* * *

Учора ўсёй сваёй, блізу трохсотасабовай, масай мы наваліліся на 50-60 шведскіх абаронцаў міру і ў плошчы-яме пачалі ім гаварыць (па паперках) свае доўгія, для ўсіх аднолькава казённыя прамовы, спяваць эстонскі «казачок» ды польскі «Dom rodzinny...» І пры чым тут, калі па-сапраўднаму, барацьба за мір? Прарвала нават маскоўскага кінааператара, што есць за нашым сталом, і ціхага рабочага-грузіна, майго суседа па каюце. Аператар гаварыў пра нудоту пісьменніцкіх з'ездаў і папоўства маркавых, а тут пра латышскага цяльпука Б., які ў нас усю дарогу служыць папом міру, і з паперы, і без паперы часамі — таксама аднолькава нудна. Можа, хлопец ён і нязгоршы, толькі пастаўлены ў такія ўмовы. Як і кожны з маркавых. Няма літасці толькі для тых, што самі робяць такія ўмовы, гоняцца за імі, «кіраўнікамі» плаваюць паверсе...

У тых жа шведаў, відаць, не толькі бядней з гэтым, але і шчырэй, а ў нас добрай форме, як і ў многім іншым, не адпавядае змест.

Смешнае і прыкра-смешнае, што ўсюды здараецца. Наш Б. Прамаўляе перад шведамі на пірсе, а з сандалета тырчыць праз падзёртую шкарпэтку голы вялікі палец. А ездзіць таварыш з мілай жоначкай. Можа, таму гэты палец тырчыць, што няма тут домработніцы?

На вечары-мітынгу, дзе, дарэчы, добра спявалі шведскія хлопцы, пад гітару і пад скрыпкі, з'явіўся п'яны, ціхі вар'ят з мокрымі смярдзючымі калошынамі, усё садзіўся то паміж намі, мужчынамі, то паміж Damen або Pan. Усім урачыста дзякаваў за выступленні. Мы яго намячалі прымаком нашай кіруючай «Акуліне» (баба па палітычнай частцы, Аэліта). А для таго, каб рагатаць з гэтага, у нас ёсць запас назіранняў і злосці.