Цыганы выкапалi ямiну ў самым далёкiм кутку ад брамы, i не паралельна плоту, а пад вуглом. Бабы казалi, што ў iх такi звычай, а я дык думаю, iм усё роўна. Як выкапалася, так выкапалася. Можа, i памыляюся. Яшчэ бабы казалi, што не трэба было цыганоў на Новыя могiлкi пускаць, хай бы свайго барона на Старых закапалi, а то вось кiрмашовага гвалту каля капцоў нарабiлi. Баб таксама можна зразумець. Тое-сёе цыганяты з-пад крыжоў пазабiралi — слоiкi, бутэлькi, чаркi. Але хай iм смачна п'ецца з тых чарак, калi такiя спрытныя.

А што да баронавай магiлы, дык яе кiлiмамi заслалi, пасадзiлi на тыя кiлiмы барона ў белым, з прасцiн, мяшку. I накiдалi яму грошай, кожны цыган кiнуў. Ну i пяском засыпалi.

А нашы падлеткi не маглi супакоiцца: столькi грошай у зямлi ляжыць. I пераказвалi яны адзiн аднаму гiсторыю... Пра касцюм.

Нiбыта быў у Койданаве нейкi горкi п'янiца, i хадзiў ён уночы, раскопваў капцы, ускрываў труны, i здымаў з нябожчыкаў адзежу ды абутак, i вазiў нарабаванае ў камiсiйныя крамы здаваць. А нейкi мужчына пазнаў у краме касцюм, у якiм бацьку пахаваў. Касцюмаў аднолькавых многа, але ў гэтым у нагрудную кiшэню ён паклаў папяровы абразок, ну, калi з бацькам развiтваўся. Вось па абразку i пазнаўся пiнжак. Даведаўся мужчына iмя i прозвiшча п'янiцы. Высачыў, падпiльнаваў, забiў, у яму кiнуў i засыпаў, каб нi знаку, нi следу.

Гэтая гiсторыя-жахалка i спынiла местачковых падлеткаў. Цыганоў усё ж яны баялiся. А раптам вернуцца, убачаць, што магiлу трыбушылi, знойдуць i зарэжуць? Але нiхто не вярнуўся. Капец зарос i зраўняўся з зямлёю. Вось вам i баронаў лёс, усё жыццё ехаць, каб вынеслi з цягнiка на маленькай станцыi, абмылi ржавай вадою з калонкi i пакiнулi на чужым пагосце.

Хай Бог i людзi мне даруюць, але цыганоў я не разумею i не люблю. Ёсць у мяне сябры, што захапляюцца цыганшчынаю: рамантыка, спевы рамансаў пад гiтару (з-за гэтага i бардаў не паважаю, збольшага ўсе яны пашлаватыя, калi па славянскай маралi), вандроўкi бязмэтныя, спецыфiчны кiтч на кiрмашы — коткi-скарбонкi з малiнавымi "вырвi-вока" банцiкамi.

Бачыў я цыганскую вандроўку ў цягнiку Баку — Кiеў — Рыга. Восень шарая, лiстапад, снег з дажджом. Я на станцыi Калiнкавiчы, мне ў Мiнск, а квiткоў няма. Будзённы дзень, нiякiх святаў, i раптам — няма квiткоў. Угаварыў касiрку, наплёў абы-чаго i пра дзяцей i пра бальнiцы. Пра ўсё магу схлусiць, акрамя смерцi. Далi мне квiток у агульны вагон. Я ў тамбур ледзь уцiснуўся. Увесь састаў бiтком набiты цыганамi. Толькi па тамбурах такiя, як i я, — славяне. Прайшоў па вагонах, паўсюль адно i тое ж: бруд, мiтусня, песнi, дзiцячы вiск, сваркi.

Цыганкi паздымалi матрацы i заслалi iмi падлогу. Сядзяць, ногi падкурчылi, ядуць, рукi аб матрацы выцiраюць. Праваднiца — мажная ўкраiнка ў форменнай спаднiцы, як толькi не трэсне на магутных клубах, — хапала матрацы за рогi, выцягвала з-пад цыганак з цыганятамi, растрасаючы па падлозе памiдоры i курыныя косткi. Цыганкi нават не абуралiся, а чакалi, пакуль праваднiца сыдзе, i зноў слалi матрацы на падлогу.

Тоўстыя старыя цыганы ў шаўковых незашпiленых кашулях ляжалi на верхнiх палiцах i дымiлi ў столь.

У прыбiральню не ўбiцца, займаць чаргу не было сэнсу. Якая чарга, калi вакол адна чорнагаловая сям'я, што ў трэцi раз едзе з Баку ў Рыгу?

Праваднiца ў тамбуры мне скардзiлася, казала, што даязджаюць гэтыя чэрцi да Баку цi Рыгi i купляюць iзноў усе бiлеты на гэты ж самы цягнiк i едуць немаведама нашто, хоць ты плач ды з працы звальняйся, у прыбiральнях усё робiцца мiма унiтаза, матрацы i падушкi папсавалi, шклянкi крадуць, фiранкi i тыя папарвалi... Што за народ такi? Як я людзей пасля iх вазiць буду?

На мiнскiм пероне я ўздыхнуў i ўспомнiў, як у Рызе на чыгуначным вакзале мяне папярэдзiла касiрка, каб не браў квiток на Рыга—Кiеў—Баку, а браў на "Чайку": Талiн—Мiнск. "Хай пазней, затое будзеце ехаць i даедзеце як чалавек". Касiрка мела рацыю.

Трэба шанаваць звычаi iншых народаў, але як жа мне, беларусу, зразумець ператварэнне могiлак у балаган, а цягнiка ў брудны бардак?

* * *

У Вiльнi iнакш. Колькi я пахадзiў па вiленскiх могiлках, дзе знайшлi спачын выдатныя нашы суайчыннiкi! Толькi i там не абышлося без вар'яцкiх учынкаў. А як iнакш назваць той факт, што апiсаў мне стары вiленец?

У саракавым годзе вайскоўцы палiвалi помнiкi польскiх афiцэраў i разам з iмi чорную плiту, пад якой пахавана сэрца Пiлсудскага, звычайным чалавечым гноем, панабраным у тамтэйшых прыбiральнях. А палiвалi помнiкi, каб панская Польшча ведала, якi дух у яе абаронцаў.

Я не "польскi шпiён", як мой прадзед, што за дзяржаўны кошт з'ездзiў на два гады ў Архангельскую вобласць толькi за тое, што перанёс праз мяжу налiўку на вяселле сваякоў. Я не пiлсудчык, якi бачыць Польшчу ад мора да мора. I дакументаў у мяне няма, што ў ноч з такога на такое столькi бочак гною было перакулена над помнiкамi па загаду такога i такога. Дый цi могуць быць дакументы? Ёсць толькi ўспамiн старога вiленца, якi выходзiў на вулiцу пад бел-чырвона-белым штандарам, бо быў супраць адыходу Вiльнi ад Лiтвы.

* * *

А ў маладосцi была ў мяне задума паездзiць па Беларусi ды зазняць на слайды пахаваннi. Што нi мясцiна, свае звычкi. Але ў маладосцi задум у кожнага шмат. Вось i ў майго выкладчыка, што казаў "цiкава ты жывеш", была задума надрукаваць у тоўстым iлюстраваным часопiсе падборку матэрыялаў "Беларускiя крыжы". Ён не надрукаваў, а я не зняў. Слайды ж мяне прываблiвалi тым, што можна iх павялiчваць праз дыяпраектар да сапраўднай велiчынi. Задума мая не рэалiзавалася, можа, хто iншы, дасць Бог, зробiць, але пачаць я ўсё ж пачаў.

Зiмою сеў на аўтобус да Івянца. Архiтэктуру паглядзець хацеў, баракальны касцёл, ну, i на могiлках паздымаць. Хадзiў я хадзiў, змерз, але дачакаўся.

Паперадзе мужчына ў белай палярыне паверх палiтона з вялiкiм жоўтым, толькi з-пад гэбля, крыжам. Калi крыж нясуць, ён заўсёды большым выдае, бо вiдаць i тую частку, што потым пяском прысыплюць. За крыжам чацвёра труну нясуць. За iмi двое — вечка чорнае. Ксёндз. А там ужо жанчыны, мужчыны, дзецi. Нiхто ў мястэчку iм дарогi не перабяжыць — няможна. Па глыбокiм снезе прайшлi да жоўтых гурбаў пяску. Труну паставiлi. Ксёндз пачаў гаварыць.

А я ўсё думаў, здымаць цi не. Без дазволу няёмка, а дазволу прасiць таксама невядома як. Дый якi з мяне фатограф? На тым i вырашыў, хай хто iншы здыме пахаваннi, а я проста пастаю, зняўшы шапку.

Ксёндз скончыў. I тут жанчына пачала, укленчыўшы каля труны: "А наш татачка! А наш ты родненькi! Нашто ты пайшоў такою парою, па такiм марозе? А мог бы ты вясны пачакаць, з унукамi ў садочку пагуляць. А ты зiмою ў дарогу выбраўся. Ляжыш, наш родненькi, на холадзе ў адным пiнжаку..."

Больш я слухаць не змог, пачаў па сумётах выбiрацца з могiлак, а мяне дагнаў iншы голас: "Дзякуй табе, сырая зямля, што ты расхiнешся i нас прымеш".