— Дзецi, яны жывое любяць. Скажы, сынок, а чаму яны бацькоў не любяць? Во, Цымбалевiчу родны сын вока выбiў. А спытай, за што? Драбяза. Бацька тры рублi не даў сыну на апахмелку. А мой вырас i... Жывое яны любяць...

Падышоў тралейбус, i я пакiнуў п'янага дзядзьку з патухлай цыгарэтаю ў парэпаных губах, якiя гукнулi мне ўслед:

— А пiва?

1. Пожнi

Смерць — мужчына, а не жанчына. Нязвыкла, але смерць — ён, а не яна, як мяркуе тутэйшая большасць. Усе выявы з жанчынамi, што размахваюць косамi, — падман недасведчаных. Смерць — мужчына!

Першы раз я бачыў Яго, калi быў яшчэ падлеткам.

На гарадскiм ускрайку ляжала вялiкая гара, цяпер там узвялi мiкрараён Вяснянка, а раней высiлася пакручастая, як бычыная спiна, гара, жыта расло. Пад гарою цяпер фiнская (кажуць, фiны будавалi) аўтазапраўка, толькi тады i яе не было. Вечарэла па-летняму доўга, iшоў я з эцюднiкам на плячы, вяртаўся з рэчкi. У руках нёс невялiкае палатно, на iм свежы маляваны алеем краявiд — вербы над цiхай вадою. Да эцюда прыляпiўся матылёк.

У кожнага свае забабоны. Мне дык за шчаслiвую прыкмету — калi матылёк, камар цi казюрка, якiя садзiлiся на эцюд. Выратаваць нельга, фарба лiпкая, таму забабон быў за супакаенне, зразумела, што мне, а не матылю.

Нёс я краявiд з нахiленымi да вады вербамi i апынуўся якраз у тым самым месцы, дзе цяпер працуе бензазапраўка. Там i ўбачыў мужчыну. Той шыбаваў гарою, па пожнi, напрасткi, касу ён трымаў на плячы. Я прыпынiўся. Мужчына хутка спускаўся з гары. А я ўсё стаяў, бо мне здавалася, падыдзе ён зараз да мяне i ўдарыць касою ў грудзi, размахнецца шырока i ўваб'е касу ў цела. А ён спытаў: "Мастак?" — "Мастак", — адказаў я i пачырванеў, што той бурак. Дагэтуль не люблю i саромеюся свайго занятку. Мастак, касец, паэт... Рознiца якая? "А мяне зможаш намаляваць?" — "Змагу". — "Зрабi ласку". — "Сцямнее хутка". Сонца ўжо хавалася за гарою. "А я i не кажу, каб вось абавязкова зараз. Прыйдзеш дадому i намалюеш. Вось так — з касою на плячы стаю на пожнi. Фрэнч, боты, кепка. Галоўнае, што ты зробiш мой партрэт". — "Зраблю", — сказаў i зрабiў.

Прыйшоў дадому, замацаваў палатно на мальберце (як гэта мае бацькi толькi трывалi пах алею i шкiпiнару ў кватэры?), саскроб мастыхiнам эцюд з матылём i пачаў "Касца на пожнi". З'явiлася цёмная змрочная карцiнка — бурачкова-лiловая з рудымi палымянасцямi. Напэўна, у мяне тады было занадта многа краплаку i вохры. А ў вынiку карцiны не атрымалася, бо занадта моцна ў нейкi важны момант я пашкадаваў, што знiшчыў празрыста-зеленкаваты эцюд з вербамi i матыльком.

* * *

Смерць мяне сапраўды вабiць, i ўсё знiтаванае з ёй таксама. А iдзе гэта праз тое, што нарадзiўся, рос дый цяпер жыву каля самых могiлак. Лёс такi. I куды б нi прыехаў, мяне проста цягне наведаць пагост. Хто? Дух? Д'ябал? Хутчэй, не. Занадта гучна, як бубённыя заклiкi. Прасцей: люблю водар прывялых кветак над капцамi, люблю густую вiльгаць, што тоiцца ў кустоўi i за крыжамi i помнiкамi, люблю i жалобныя радкi: "Я ўжо дома, а ты яшчэ ў гасцях", "Спынiся, пастой, падумай", "Вечны спакой", "Вечны спачын". I люблю пагостаўскi ансамбль з дзяцiнства. З таго далёкага часу, калi па абедзе баба Ядзя мяне спачатку ўкладала спаць, а потым раптам будзiла, i мы iшлi глядзець, як нашай вулiцай нясуць нябожчыка. Спаць, калi некага хаваюць, нельга.

I нiколi не разумеў я людзей, што захапляюцца асобамi, што памерлi гераiчнай смерцю, бо ўсе гераiчныя ўчынкi менш драматычныя за смерць селянiна.

Вось бачыце, узнялi труну на машыну. Вось паселi сыны i дочкi нябожчыка паўз яе на светлыя лавы. Завуркатаў, пакацiўся грузавiк павольна па цэнтральнай вулiцы, праз мястэчка Койданава. За iм людзi рушылi — жанчыны ў чорных хустках, мужчыны з кепкамi ў руках, дзецi з кветкамi. Слёзы. Белыя насоўкi. Слёзы журботныя, а не патрыятычныя. Людскiя слёзы з-пад цяжкiх ад бяссоннае ночы павек.

А патрыятычныя самаахвяраваннi — гiдкiя.

Так здарылася, што дом наш стаяў на вулiцы ажно з двума могiлкамi — Старымi паўзакiнутымi дый Новымi паўпустымi. Вось i атрымлiваецца — нарадзiўся я памiж пагостамi. А на паралельнай вулiцы, калi праз сады перайсцi, быў яшчэ i Бесхайм (так у нас яўрэйскiя могiлкi называлi). I на ўсiх трох за маёй памяццю хавалi. Цяпер хаваюць толькi на Новых. Бесхайм знеслi, забудавалi, нават i следу не пакiнулi. Дый якiя ў Койданаве яўрэi? Так, двое-трое вярнулася пасля вайны, i тыя рускiмi пазапiсвалiся. Старыя могiлкi спачатку знеслi напалову, а пазней i астатняе зраўнялi з зямлёю. Гэта нейкая дурная завядзёнка коцiцца па Беларусi — могiлкi зносiць. З якога боку яе да нас пусцiлi? Спачатку — маёнткi, палацы i замкi паруйнавалi, потым — касцёлы, цэрквы дый сiнагогi з мячэцямi папалiлi, цяпер — пагосты. А далей што? Пытанне мне спакою не дае, як тое вiдовiшча растрыбушанага могiльнiка каля Свiслачы. Як пачалi дарогу да гатэля "Беларусь" пракладаць, дык бульдозеры насып пад асфальт рабiлi. Пасля моцнага дажджу той насып забялеў ад чалавечых костак — чарапы, скабы, хрыбетнiкi тырчалi з чырвонай глiны, як перад Страшным судом. А пратэктары грэйдэраў трамбавалi i трамбавалi насып. Вось вам i дарога.

* * *

А другi раз я ўбачыў касца праз пыльнае аўтобуснае акно. Ужо працавала новенькая запраўка, i да яе вырульвалi жаўтапысыя таксоўкi. Аўтобус прыгумаваў на павароце, дарога абмiнала гару, i я ўбачыў, як Ён iдзе гарою па пожнi, каса на плячы зiхацiць да рэзi ўваччу. Падумалася, вось так iдзе Смерць шорсткаю колкаю пожняю — басанож i не ступiш. У сваiх далейшых развагах я не iмкнуўся пераконваць некага, як зазвычай бяруцца давесцi праўду ўяўнаму начальнiку. Сам адчуў i сам пераканаўся, убачыў i паверыў. Смерць — мужчына з касою на плячы. Я бачыў Смерць, Ён iшоў гарою па пожнi.

2. Рабаўнiкi

Чамусьцi смерць уяўляюць без носа, а ў мужчыны з касою быў доўгi храшчаваты нос, рыхтык у майго дзядзькi Анатоля. Таго самага Толiка, з якiм мы патрапiлi ў малапрыемную гiсторыю каля Старых могiлак.

Вярталiся з клуба, у кiно хадзiлi. Зiма, цёмна, галалёд, паўз дарогу гурбiлiся ледзяныя глыжы. Толiк, ён толькi па-сваяцку дзядзькам даводзiцца, а так — на два гады старэйшы за мяне. Яму тады трынаццаць споўнiлася, хлопчык. I росту ён невысокага, роўны са мною быў, толькi што крапчэйшы. Ішлi па нашай Другой Ленiнскай, яна праз усё мястэчка вядзе, пяць кiламетраў. Чуем: аўтобус нас даганяе. Вулiца прамая — далёка вiдаць. "Давай, кажу, ледзяшом па аўтобусе шпурлянём". — "Шафёр зловiць". Толiк збаяўся. "Нават i не спынiцца, вось пабачыш". — "Кiдай, калi хочаш, а я не буду".

Аўтобус тады хадзiў кароткi, такiя цяпер хiба што толькi ў мiнскiх пахавальных бюро пазаставалiся. Іх прыстасавалi нябожчыкаў вазiць.

Параўняўся аўтобус з намi, я ледзяшом у дзверы.

Дурны, хабёльскi жарт. Такiх у мястэчку шмат. Дзе-небудзь на высокiм адхоне порткi спусцiць i голую дупу паказаць цягнiку. Цi на рэчцы ў чорны глей выпацкацца i знянацку з кустоўя на дзевак выскачыць — маўляў, чорт! Цi загарнуцца ў прасцiну i з касою ў руках якую парачку, што з танцаў вяртаецца, каля могiлак пераняць, было i такое...

Ну вось i тады гучна глыж ледзяны аб намерзлыя дзверы гагахнуў. Аўтобус, хто ж яго ведаў, загумаваў, ажно юзам пайшоў — галалёд. Не стаў я чакаць, пакуль людзi павыскокваюць, вучаны-перавучаны быў. Па каленi ў снег правальваўся, поўныя чаравiкi набраў, але паспеў забегчы на Старыя могiлкi i схавацца за плотам. Ведаў, не пабяжыць шафёр са святла ў цемру памiж крыжоў падшыванца шукаць, збаiцца цi палянуецца. Тады быў упэўнены, што збаiцца. Ён i не пабег, выскачыў i нагою па Толiкаваму заду ўлупiў. У майго невiнаватага дзядзькi ажно шапка ў снег паляцела. А сам ён на лёд упаў i заенчыў: "Гэта не я кiдаў..." Я далей услухоўвацца не стаў, гайсануў праз могiлкi, мiж крыжоў i помнiкаў, ломячы перамерзлыя стамбуры кветак, мiж кустоў i дрэў, на паралельную вулiцу, па ёй потым праз сады i дадому.