Цяпер, як з тымi ўлёткамi, з друкам i рэдагаваннем значна вальней. Толькi я ўжо не настойваю на крэматорыi. Хай зробiцца, як прасцей. Толькi лепш усё ж спалiць, i яшчэ каб музыкi не было.

А то вось хавалi нашу блiзкую сваячку, прыйшлi школьнiкi з трубамi i барабанам i такое пачалi выдзiмаць — трываць не вытрываеш. Засяродзiцца пад такiя зыкi няможна. Якi смутак? Якая журба? Злосць бярэ! Халадэча, насы ў школьнiкаў пасiнелi, самi яны калоцяцца i выдзiмаюць, хто на што здатны. Ім гарэлкi налiлi, каб сагрэлiся. Яшчэ горш. А ў бубнара зусiм не ў троп атрымлiваецца. Абы-што, а не Шапэн. Так што, каб нiякай музыкi. Хай будзе цiха. Можа, яшчэ чуць буду. Кажуць жа, што чалавек пасля смерцi не адразу слых страчвае. Вось i паўслухоўваюся астатнi раз у чалавечыя галасы. Можа, якi паэт i па-тутэйшаму слова скажа, а гэта мне лепш за ўсялякую струнную ды духавую. Дый няма беларускага пахавальнага марша. Зрэшты, можа, якi з музыкаў i скампануе тутэйшы жалобны марш. Ну, тады меркавацьмем, а пакуль што — цiха.

* * *

Бываюць жа людзi, якiм сумна, а значыць, i спакойна жывецца, i яны нават пакутуюць праз гэта, робяць неверагодныя намаганнi, каб нешта здарылася, адбылося, змянiлася. Яны выпраўляюцца ў далёкiя вандроўкi, караскаюцца па гарах, падаюць, хварэюць, а iм усё роўна сумна. А ў мяне наадварот — заўсёды нешта здараецца. I палову сваёй энергii даводзiцца выдаткоўваць на тое, каб выблытацца з непрыемных акалiчнасцяў цi зноўку не патрапiць у сумнiцельныя сiтуацыi.

"Цiкава ты жывеш", — казаў iнстытуцкi выкладчык, калi мы паехалi на практыку ў правiнцыйны гарадок i ў гатэлi ўсiх нашых хлопцаў разам з выкладчыкам абрабавалi. Усiх, акрамя мяне. I ўсе падумалi, што я злодзей. Цiкава.

"Цiкава табе жывецца, — запэўнiвала жанчына. — А я дык толькi i магу, што здраджваць мужу разам з табою". Цiкава, праўда.

"Цiкава табе жывецца, — сказаў адзiн мой новы знаёмы i дадаў: — Напэўна, цябе мала бiлi". А вось гэта няпраўда, нават калi i цiкава. Бiлi мяне якраз-такi многа, i тады, калi было за што, i проста так — твар не спадабаўся, глянуў не так.

"Што ты на мяне спадылба ваўком глядзiш?" — аднаго разу спытаў той самы абрабаваны выкладчык. А ў мяне такi погляд. Знянацку гляну ў люстра — самому нiякавата робiцца.

Ды, мусiць, трэба ўсё ж расказаць, як мяне пабiлi на Кальварыi.

А бiлi мяне, бо не люблю людзей, якiя свае малыя i вялiкiя патрэбы спраўляюць у касцёле, хай сабе i былым.

Прыйшоў я на могiлкi з намерам намаляваць акварэллю матыў. На сённяшнi розум ён занадта сентыментальны i прымiтыўны — колкiя, ледзь не чорныя сосны на нябесным тле, а пад iмi блакiтныя крыжы, што адзiн аднаго перакрываюць. Прыладзiўся, акварэль з цюбiкаў на палiтру выцiснуў, чую: нехта па касцёле тупае i свiшча. "Ф'ю-ф'ю-ф'ю". Я цiхенька да дзвярэй, бачу ў шчылiну — стаiць гад i ў алтары на сцяну мочыцца ды яшчэ свiшча. З выгляду такi, як i я, клас восьмы-дзевяты. Узяў я з зямлi камень (зараз свiсну) i ў акно. Гадоў трыццаць там ужо шыб не было. Змоўк, стаiўся свiстун. А я каля дзвярэй пiльную — выйдзе, нiдзе не дзенецца.

I выйшаў, толькi не адзiн, а ўтрох выскачылi, галовы паўгiналi i ходу. Прабеглi колькi i спынiлiся, дайшло да iх, што гэта я камень кiнуў. Тут трэба было мне ўцякаць, але чамусьцi пашкадаваў я выцiснутую на палiтру акварэль. Падумаў — абыдзецца. Не абышлося.

Разварочваюцца i на мяне iдуць, i ўжо не баязлiўцы, а героi. Агонь уваччу. Утрох на аднаго. Падышлi, пад ногi паплявалi, i той, што ў касцёле нарабiў, ударыў мне ў твар, моцна па левай скуле, правай рукой бiў. У мяне скутасць i страх як ветрам зняло. Так, бывае, стаiш на беразе сцюдзёнай рэчкi, а як дасi нырца, дык i пагроб, паплыў.

Ударыў я ў адказ, i трапна выйшла — у нiжнюю пашчэнку. Свiстуна кiнула на агароджу. Я да другога... Але адзiн супраць трох у кiно толькi можа нешта зрабiць. Спачатку яшчэ паспяваў галаву рукамi прыкрываць. Потым павалiўся на траву, пад агароджу.

Яны б'юць. Я на зямлi. Не будуць жа вечна бiць, скончаць. Яны i скончылi. Толькi, як, не памятаю.

А помню, як устаў, як доўга трымаўся за пiкi агароджы, як збiраў параскiданыя, патаптаныя цюбiкi акварэлi i пэндзлi з пераламанымi тронкамi.

Помню, як прыцёгся дадому, зачынiўся ў ванным пакоi i абяцаў люстэрку, што больш нiколi не палезу бiцца, хай хоць усе касцёлы ў свеце мачою пааблiваюць.

Гэта пазней я зразумеў, што нельга ў Бога прасiць пятака на метро, а тады мне было страшэнна крыўдна на ўвесь свет.

* * *

А цяпер у Кальварыйскiм касцёле шляхетная чысцiня i музыка, праменнасць у алтары i абразы са скульптурамi. I мае жонка з дачкою ходзяць у нядзелю на службу, часам яны прыносяць папяровыя абразкi, маленькiя, удвая-ўтрая меншыя за паштоўку, i ставяць iх за шкло на кнiжныя палiцы. Я не супраць, хай сабе ходзяць.

А куды, зрэшты, у Фрунзенскiм раёне пойдзеш? У кiно? Дык гэта ж раз-два на месяц. У рэстаран, дзе замест твараў — пысы? Няма слоў. Вось i атрымлiваецца — цi да католiкаў, цi да баптыстаў.

Але баптысты мне не вельмi да душы. Па шчырасцi, я iх не ведаю, каб так ужо супраць ставiцца, я ж не багабойца 30-х гадоў, але на адным баптысцкiм пахаваннi быў. Якраз насупраць майго акна дом стаiць. Каля таго дома i бачыў я баптыстаў. Вынеслi яны труну, паставiлi на зэдлiкi, самi вышнуравалiся паўкругам i заспявалi. Выдатна ў iх атрымлiвалася, без усялякае афектацыi, стрымана. I высокiя ў жанчын, i нiзкiя мужчынскiя ноты гучалi ў суладдзi. Потым пачалося чытанне Бiблii. Я стаяў сярод дваровых разявакаў. Пачыталi з кнiгi i пачалi сваё казаць. Адзiн брат па Хрысту даваў слова другому брату па Хрысту. I пахаванне ператварылася ў агiтацыйны мiтынг. Я гэтых мiтынгаў наеўся, як жаба гразi. Паўсюль адно i тое ж: потым абавязкова будзе добра, а цяпер слухайся нас. Разявакi пацiху разыходзiлiся, пайшоў i я.

Напярэймы кабета з тазам чыстае бялiзны, "Што там за мiтынг?" — "Баптыстка памерла". — "Пайду гляну, а то думала — зноў якi дэпутацкi мiтынг". Вось вам i баптысты, так што мне лепш у касцёл.

Я i хаджу, не часта — разы тры-чатыры на год, ну i на Вялiкдзень i Вербнiцу абавязкова. I на могiлках пры касцёле добра, паходзiш, супакоiшся, штодзённая мiтусня сплыве на далёкi план, i згадаецца нешта з дзяцiнства.

Апошняга разу згадваўся дзед Бронiк. Успомнiлася, як хадзiлi з iм касiць канюшыну трусам, як ён нёс поўныя рэзгiны травы, а мне даў касу. Цяжкая была тая каса. А вярнуўшыся, селi вячэраць, i дзед еў лыжкаю кiслае малако.

А яшчэ — дзед Бронiк не мог забiць труса. I баба клiкала суседку, i тая, шырока расставiўшы босыя ногi, бiла труса дзеравянай качалкаю. А я ўсё здзiўляўся, што дзед сам не можа падняць труса за заднiя лапы, страсянуць i ўдарыць качалкаю па вушастай галаве. "Раскажыце, а як жа ж вы ваявалi?" — пытаўся я ў дзеда. "А так, дзе ў кустах пасяджу, дзе ўгару стрэлю. Ха-ха-ха. I ты так ваюй. А лепш зусiм не ваюй". Тады мяне гэты сялянскi пацыфiзм дзiвiў, цяпер — не. Тады была цяжкая каса i доўгiя днi, цяпер днi мiльгаюць, i незаўважна мiнула пятнаццаць гадоў, як памёр дзед Бронiк, якi не ўмеў i не хацеў ваяваць. А ўсё ж прайшоў тры вайны — польскую, фiнскую ды нямецкую. Яго пахавалi на "польскiм" баку Новых могiлак, у Койданаве.

6. Пiнжакi

На тых могiлках бачыў я пахаванне цыганскага барона.

Цыганы прыйшлi ў Койданава з чыгуначнай станцыi. Яны цэлым табарам ехалi ў Брэст, i ў вагоне раптоўна сканаў барон. Яны сышлi з цягнiка i рушылi праз мястэчка на пагост. Мы, дзецi, пабеглi за стракатым натоўпам. Карцела пацiкаваць, цi, як тады казалi, — пазырыць. Барона на могiлках распранулi, i ён ляжаў, стары, голы, жоўты, нiбыта касцяны, узняўшы кудлатую бараду да апошняга свайго восеньскага сонца. Барона абмывалi халоднай вадою з-пад калонкi.

Помпавая калонка рыпела ў самым цэнтры могiлак, яна нiбыта падзяляла i адначасова аб'ядноўвала "рускi" i "польскi" бок. На "рускiм" тады хавалi ўсiх — i праваслаўных, i яўрэяў (Бесхайм ужо закрылi), i камунiстаў (як казалi — парцiйцаў), i ўсялякiх чужынцаў, усiх, акрамя католiкаў. Цяпер дык камунiстаў i на "польскiм" баку не саромеюцца хаваць. Калi бацька католiк, дык чаго сына праз дарогу класцi?