Паперы з акаўскіх скрынь вырашылі разбіраць, не спяшаючыся, дома. Вынеслі зброю, начынне, панцыры і ўсё астатняе, што траплялася пад рукі. Равіч аглядаў кожны прадмет, Стэфанія іх фатаграфавала, Паліна прыклейвала да маркіраваных пісталетаў біркі і пісала на іх нумары. Міхаіл запісваў усё ў тоўсты агульны сшытак. Скаргу і двух Казіміраў выкарыстоўвалі выключна ў якасці бясплатнай працоўнай сілы. Здаралася, Казімір старэйшы, раскапаўшы, як яму здавалася, цікавую рэч, падыходзіў па кансультацыю да эксперта, які праменіўся задаволенасцю, тады ўся праца спынялася, усе гуртаваліся вакол Равіча і слухалі яго грунтоўныя каментары.

- Гэта не манеты, гэта памятныя медалі, - вучоны ўзброіўся магутнай лупай, - хутчэй за ўсё срэбныя, арыгіналы. Вось гэтая адлітая ў 1547годзе пры каралі Жыгімонце Старым, у гонар князёўны Альжбеты Радзівіл. Гэты - у гонар узяцця Смаленска канцлерам Вялікага Княства Літоўскага і вялікім гетманам Рэчы Паспалітай Сапегам і паланення ім ваяводы маскоўскага Васілія Шуйскага ў 1557 годзе. А гэты... - твар Міхаіла зрабіўся сур’ёзным, - гэта наогул унікальная адліўка пачатку нашай эры, думаю

- рымскі. Так, рымскі часоў імператара Ціта, прысвечаны ўціхамірванню Юдэі і руйнаванню Вялікага храма Саламона. Вось табе на! Вось гэта знаходка! Дзе ты іх знайшоў?!

- Ды там, у кутку, на падлозе валяліся, у нейкім спарахнелым капшуку.

- А капшук, дакладней, кашэль - дзе?

- Там і застаўся, ён жа гніляк, што там цікавага?

- Як гэта што? Нясі яго сюды, і яшчэ там памацайце, можа, што выкацілася... Ты хоць ведаеш, што адзін гэты медаль можа на аўкцыёне быць ацэненым у некалькі сотняў тысяч даляраў?

- Ого! Бягу, прафесар!

Медалёў больш не знайшлося, кашэль ніякай маркіроўкі ды іншых пазнак, якія вызначалі б яго гаспадара, не меў, і праца зноў пайшла ў звыклым рытме.

Пад вечар цікавы артэфакт раскапаў Скарга. Чорны дыск памерам з вялікую патэльню, з адтулінай пасярод, разбіты на сектары, спярэшчаныя нейкімі загадкавымі знакамі. Знакі былі з абодвух бакоў. Равіч доўга круціў яго ў руках, хітаў галавой, спрабаваў біць па ім малатком. Малаток слядоў на паверхні не пакідаў, гук удараў быў глухім, як быццам білі не па металу, а па каменю ці нейкаму невядомаму сплаву. Яшчэ гэтая рэч уражвала сваёй лёгкасцю і прыгажосцю. Усе фігуркі і пазначкі былі выразаныя ці адлітыя настолькі па-майстэрску, што імі нельга было налюбавацца.

- Нейкі нябесны дыск! - захоплена крыкнула Стэфанія. - Вось дык вось! Я ўжо, праўда, не дзіця, але яшчэ моладзь, і таму мне таксама належыць які-небудзь падарунак. Праўда, Казімір?

- Пра што гаворка! Мы з Палінкай дорым вам гэтую цацку, а я, як старэйшы, яшчэ і дабраслаўляю з сённяшняй начы спаць са Скаргам у адным пакоі і ў адным ложку. Амэн!

- Паслухай, і бацюшка, і ксёнз, і патрыярх сямейства ў адным фла­коне! Чуе маё сэрца, што вы там, у пячоры гэтай, алей твой ужо да дна ўгаварылі, - жартаўліва пагражаючы мужу пальцам, сказала Паліна. - А патэльню гэтую нябесную забірайце, можа, калі на бліны пазавяце ці ў адведкі.

Заўважыўшы незадаволены твар дырэктара музея, заступіўся за жонку гаспадар:

- Міхась, ты не крывіся, мы ж не скарб нічыйны, схаваны ў зямлі ці ў іншым месцы, разбіраем. Мы вопіс маёй спадчыны складаем. І працуеш ты тут не бескарысна, грошай, вядома, у мяне, акрамя тых сапрэлых баксаў, няма. Я, як чалавек прыстойны, і паколькі ты сябар майго родзіча, ды і мне асабіста прыемны, цябе не пакрыўджу. Мы з табой абавязаны быць карыснымі адзін аднаму. Згодны?

- Згодзен, - з відавочным сумам у голасе вымавіў Равіч.

Неўзабаве Паліна з дзецьмі і Стэфаніяй пайшла даглядаць скаціну і гататаваць вячэру.

Мужыкі загрузілі спадчыну на трактар і ў дзве ходкі перавезлі ўсё ў стары прасторны свіран, які служыў новаму гаспадару майстэрняй і му­зеем вясковага побыту. Чаго толькі тут не было! Косы, сярпы, сячкарні, калаўроты, кросны, цапы, драўляныя пранікі, ступы, куфры, дзежкі, бочкі, карыты, жорны ды іншае, іншае, іншае.

- Казімір, няўжо гэта ўсё жыло на гэтым хутары? - шчыра здзівіўся Скарга.

- Ну, не ўсё, але большая частка мая, - не без гонару адказаў гаспадар.

- Тут ёсць рэчы, яшчэ маім прапрадзедам зробленыя. Вось гэта мне да душы, а гэтыя панскія цацкі... - ён кіўнуў галавой на прычэп, - ну аніякага трымцення ў мяне не выклікаюць. А тут, у свіране, і маё, і чужое. Што людзі прынеслі, што сам забраў з хутароў... - ён цяжка ўздыхнуў. - Улада ж наша якая - ёй план выконваць трэба. План, а там хоць жыта не расці! А як без догляду ды без любові да зямлі ад яе, беднай, ураджаю дамагчыся? Ну, хімію сыпаць па дурному, на касое вока адмерыў - і давай, атручвай усё жывое. Вунь на вакольных палях жаўрукі жыць перасталі, на маіх малых надзелах жывуць, а там - не. А жаўрук - птах божы, ён сонца і неба хваліць. А хіміі ды іншай атруты начальству і раённаму, і абласному, ды і мінскаму здалося мала. Вось і вырашылі нішчыць хутары. Стаіць сабе падворак, з пабудовамі, садам, калодзежам, праўда, даўно ніхто там не жыве, пазарастала ўсё... Старыя памерлі, моладзь з’ехала. Цяжка зямлёй зарабляць, у горадзе, як-ніяк перабіцца можна, асабліва не надрываючыся. Але замест заклікаў і стымулаў вяртацца назад хутары гэтыя проста спальваюць. Прыязджаюць малойцы, салярачкі плюхнуць - і запалкай чыркнуць, гадзіны праз два ўжо нічога няма, папялішча. Хтосьці датэлефануецца да радні, тыя прыкоцяць - ды позна. Адказ адзін: стаяла кінутае, нехта спаліў, аднаўляць будзеце? Не? Падпішыце адмову. І ўсё. А можа, праз нейкі час унукі б падраслі, можа, разумнейшыя за бацькоў сталі б ды да дзедаўскага кута і вярнуліся б? А няма ўжо нічога. Сад неўзабаве спілавалі, папалілі, карчы ў яму разам з галавешкамі скінулі, зраўнялі - і ўсё: землі пайшлі ў севазварот. А ўлічваць іх не спяшаюцца. Вось табе і ўраджайнасць уверх паперла. Вось табе і стужкі, і прэміі, і ваза крыштальная. Вось табе і перадавікі, маць іх! Імгненная выгада, а шкода на стагоддзі, жыццё на зямлі зводзяць! Вы вунь гляньце вакол: воку зачапіцца няма за што, усё папалілі, пакарчавалі, адны палеткі. Не Беларусь спрадвечная, калыска славянства, а стэп нейкі цалінны. Мала ім хутароў, дык за гасцінцы, за дарогі ўзяліся. Дзяды яшчэ тыя елкі, ліпы, клёны ды сосны з бярозамі саджалі. Шлях як шлях быў. Дрэвы і тыя таксама знішчылі, папалілі, пянькоў і тых не знойдзеш. Дні і ночы тэхніка, як на вайне, вые, колькі грошай спалілі, а ўсё з-за прырэзкі прыдарожнай паласы да гэтага, будзь ён пракляты, севазвароту. Вунь па Еўропе едзеш -дарогі ў сельскай мясцовасці ўсе паабсаджаныя, дагледжаныя. Старое дрэва збутлее - яго спілуюць і новае пасадзяць. Сядзібы вакол маляўнічыя, вока цешаць, і, галоўнае, ні калгасаў, ні СПКа няма, а гаспадар ёсць, і ежы заваліся. Вось вам і ўвесь парадак. Вы мне прабачце, ужо вельмі балючая для мяне гэтая тэма. Вось так: на дзяцей і ўнукаў адна надзея... Ну, здаецца, усё на месцы, - правёўшы гаспадарскім поглядам расстаўленае па стэлажах багацце, падсумаваў Казімір. - Хадзем, хлопцы, у лазню, а чысценькімі - да агню, мяска смажыць. Мяса і брага - не бабская справа, так у нас спакон веку было. А дзеўкі тым часам хай парацца. Згода?

19

На наступную раніцу ўсе прачнуліся па-хутаранску рана. Якое ж было здзіўленне Казіміра, калі ён застаў Равіча а палове шостай з калуном ля цяжкіх асінавых калодаў.

- Вось гэта начальнік музея, вось гэта па-нашаму. Ну, малайчына, Сяргеевіч, давай дапамагу паскладваць паленні, іх спярша трэба трохі прасушыць. Мы такія кастры і складваем, а праз тыдзень, калі без дожджычка, дык і пад дах можна заносіць. Не пасушыш - зімой сапрэюць, грыбком возьмуцца.

- А я думаў, гэта дзеці гуляюцца...

- Вось мы і пагуляем. Скаргі яшчэ спяць, у іх жа першая сумесная ночка, атрымліваецца. І дай Божа, на дабро і насалоду. Будзіць не будзем, а мы з табой, чалавеча, пайшлі да свірана, разбяромся, што з таго табе трэба, а што можна пакуль у мяне пакінуць. Пакуль вы спалі, я тое-сёе на аўкцыёны выставіў, люд пісаць пачаў, цікавіцца...

- Казімір, ты мне проста ў душу музейшчыка плюнуў! Вось так, без мяне, без парады - і адразу ў інтэрнэт!