Райхан қызыма, Ақтау қаласындағы Патихан, Пернеш қыздарыма

барып қайтуға ниет еткенмін. Осы жолғы саяхатымда қолыма

жоғарыдағы айтылған газет түсті, оны архивіме сақтап қойдым.

Қазағым – ай! Жеттіктік, теңдік алып, егеменді ел болдық деп,

аузымызды кере қарыс ашып мақтанамыз–ау! Сол теңдікке қалай

жеттің, қадірлің кім еді, онымен жұмысың бар ма, жоқ па?! «Бар

болса, мынау не?» деген ойға келіп, өз ойымдағыны қағаз бетіне

түсірдім.

Газетте ә дегеннен «Екі аты, екі ұлты бар адам» деп сөз

бастапты да, «Қазақ болып тудың ба, қазақ болып өт!» деп ұран

тастапты. Әдепкіде бұл неше адам деген ой сап ете қалды. «Қазақ

генералы Рахимовтың жесірі, әрі өзбек генералы Рахимовтың

«Халал жұбы» делінген екен. Бұл қалай деген ойға қалдым. Жұмбақ

сөз. Әйел адамның суреті де берілген. Тууы туралы куәлік те екеу:

бірінде Құралай Натуллаева, ұлты-қазақ, екіншісінде Санавар

Сұлтанова, ұлты-өзбек. Омырауы толған орден, медальдар, әскери

шені полковник дәрежесінде. Қартайғандықтың белгісі-қолында таяқ,

креслода жайғасып отыр. Осы газет бетінде бес орденді генерал-

майор, Совет одағының батыры Рахимовтың да сүреті беріліпті.

Тууы туралы күәлікте қазақшасында Созақ ауданында 01.07.1924 ж.

295

туылса, өзбекшесінде де 01.07.1924 ж. туылған делінген.

«Ордендерімді өзбек шапаннан шешіп, қазақша қамзолға қададым»

деген жазу тағы тұр. Құралайдың оң қолының жұдырығы жұмулы,

сәл көтерілген түрде, «Мынаны танисың ба!» дегендей қадала қарап

отырған сүреті де бар. Оқушым, әңгімені жұмбақтап, шырқырата

бермей, қалай болғанына көшеик. Қысқаша айтсақ-Құралай дала

комиссары болған Әліби Жанкелдиннің қызы екен , анасы –

Гүлбаршын, Совнарком болған Спандияр Кенжинның туған

қарындасы. Әліби Жанкелдиннің алғашқы әйелі Елена Афанасьевна

екі баласын тастап, ренжу болуы керек, Ресейге кетіп қалады. Әліби

Гүлбаршынға үйленеді. Кейін алғашқы әйелі ашуы басылып

келгенде, Гүлбаршынның аяғы ауырлаған кез екен. Гүлбаршын

төркіні жақ Туркестанға келеді. Бұл кезде мұнда болыстар съезіне

келген Нұрман Натуллаев үшінші әйелдікке Гүлбаршынды алады.

Құралай осы жанұяда дүниеге келеді. Бірақ құралайды Нұрманның

екінші әйелі Ақсұлу емізіп өсіреді, сүт анасы болады.

В.И. Лениннің тапсыруы мен азамат соғысының жылдарында

қару-жарақ тапсыруға өзбектің Ахунбабаевьна келгенде, қару-

жарақты қабылдауда полковник Сабыр Рахимов та бар екен. Әліби:

«Мынау кім?»-дегенде, Ахунбабаев: «Бұл полковник Сабыр Рахимов

– қазақ» деген екен. Әліби Сабырға: «Отыр, Сабыр! Мынау менің

қызым. Байқа. Бір сарт қағып әкетпесін!» - дейді. Көп ұзамай

үйленіпті. Бұл соғыстың қарсаңы екен. Сабыр Майданға кеткен соң,

құралай өзі сұранын, әскер қатарына алынады, Панфилов

дивизиясына, одан Бас штаб Академиясының жанындағы жарты

жылдық барлау мектебіне оқуға түседі. Осы жолы академияға

емтихан тапсыруға келген сабырмен кездеседі. Майданда жүргенде,

Роман мен Дарикосы өмірге келеді, екеуі де тылда өседі. Дарикосын

19 жылдан соң табады. Қазірде ол генерал Батовтың келіні,

байланысып тұрады.

Сабыр Құралайға өзінің қазақ екенін айтады. Сабырмен бірге

жүрген Құралай Сабырдың генерал-майор Комдив Совет одағының

батыры кезі Москвада академияда оқып жүрген Бауыржан

Момышұлымен вокзалда кездеседі. Сабыр Ташкентке отпуска алып,

билет алмақшы екен. Бауыржан Сабырдың құжаттарын сұрап алып,

билетті мен әкелейіп деп алады. Бірақ Бауыржан билетті Алматыға

алады. Сабыр оған сөз қатпайды. Бұл Сабырдың Алматыда соңғы

дәм татуы болып шығады. Отпуск бітіп, майданға келеді, дивизияны

қабылдайды. Осы дивизияға келген штрафник қазақтарды стройға

тұрғызып, Команда бергенде, түсінбейсің деп, әскери трибуналмен

аттырған үстінен шығады. Сабыр трибунал мүшелерін стройға

тұрғызып, қазақша команда бергенде, олар түсінбейді. Сол жерде

Сабыр оларды аттырады. Бұл хабар ставкаға жетіп, Сабырдың

геройлығын алып тастайды, бірақ генерал-майор, комдив. Алғы

шепте құралай 22/IV-1945ж. жағынан оқ тиіп, жау қолында қалады.

Ал Сабыр жеңіске 15 күн қолғанда Власовшылардың оғынан қаза

296

табады. Құралайдың жарадар болуы Сабырдың қаза болуынан төрт

күн бұрын. Құралай атақты Освенцим концлагерінен бір-ақ шығады.

Интернационалист партизан отрядының командирі Қырғыз Қаһар

Шарапов арқылы қаза болған өзбек медбикесі Санавар

Сұлтанованың құжатына ие болады. Құралайды немістер №

«586»таңбасымен атайды. Тұтқындағы дәрігер еврейка Алла

Карповна Едисова деген Құралайды Фашистерге ұстап береді. Сол

күннен бастап, азаптаудың астына түседі. Тұтқыннан поляк

партизандары азат етеді.

Елге келген соң, тұтқынға түскендері үшін айыпталуға душар

болады. Әкесі Әлібиге шағынғанда, Әлібидің бір баласы Темірлан да

тұтқын болған екен. Әліби «Хватит мне одного Темерлана! Дай

старику спокойно умереть с партийным билетом!...» деген хабар

береді. Құралай Әлібимен 1950 жылдары табысады. Әкесі

Құралайға сом алтын білезік, платина алқа, титан самаурын мен

табақ, аса бағалы Қытайлық фарфор табақ береді, Алматыға көшіріп

әкеледі.

Бауыржан Момышұлы мен жазушы Дмитрий Снегиннің

көмегімен Құралай Ворошиловқа хат жазып, І Алматы вокзалы

алдына Әліби Жанкелдинге, Әкесіне, ескерткіш орнаттырады.

Астына: «Дочь Алиби Жанкелдина, вдова генерал-майора

С.Рахимова»деп жазылған .

1965ж. Юрий Андроновтың І хатшы кезінде Сабырдың

геройлығын қалпына келтіреді.

Сабырдың қазақ екенін жеткіз деген аманатын да Құралай

орындайды. Мұхтар Шахановқа кездесіп, телеэкран арқылы

қазақтығын жариялайды.

Құралайды Өзбектер Қадір тұтып, қаладан кортедж де садырып

береді. Бірақ Құралай Қазағым деп елге келгенде, Алматыда

саяжайда тұрады екен. Екі рет елбасына жазыпты да, хабары жоқ.

Жасырақ кезінде Алматыда бір милиция генералының

банкетінде Құралайға жаңағы генерал қырындап сөз айтқанда,

қасында Бауыржан, Мәлік Ғабдуллин де бар екен. Сол кезде Мәлік

жаңағының төбесінен шампан бөтелкісімен қойған екен.

Бауыржан: «Пах! Жігіт екенсің, Мәлік!»…деген екен.

«Бауыржан, Сабыр, Мәліктер бар болса, мен осылай саяжайда

отырар ма едім»,- дейді Құралай. Санавар кезімде санатта едім,

Құралай болған соң ... «Өлі арыстаннан тірі тышқан артық» заман

ғой... Қайран Сабыр!... Аманатыңды орындап, атыңды да, өзімді де

елге алып келдім, Міне!.. Бірақ мекенім –саяжай... Өзбектерден де

ұят болды»,-дейдіҚұралай. Соғыстан кейінгі жылдарда Құралай

Самархандағы әскери училешеге де директор болыпты.

Өзбек болып жазылып жүрген үш кеңес Одағының батыры бар:

Нұрманов, Омаров, Ергешов дейді Құралай. «Отанға ұят – стыдно

Родине» деп әнгеме жазғыным мынаның қасында түкке тұрмайды

297

екен-ау дедім. «Өкпеңді өкпелеуге турмайтынға айтпа!» деген

қазағым білген соң айтқан екен ғой деген ойға келдім.

7/6-2004ж.

Рухани парасаттылығымыз неге

өзгеріп барады?

«Жақсыдан үйрене біл,

Жаманнан жирене біл!»

Қазақ халқына тән адам қызығарлық жақсы қасиеттер деп

саналатын жүріп-тұру, Қарым-қатынас түрлері, үлкенге-кішіге дерлік

ылайықты әдеп, сөйлеу мәдениеті жыл санап көңілге қонымсыз

қалыпқа түсіп бара жатқандай. Сұлулық деген тән көркемдігімен

емес, адамның бүкіл іс-әрекетінің көрінісімен бағаланса, өлшенсе

керек деп ойлаймын. Осы біз Европа халқы жеттіккен, мәдениетті,

білімді дегенді ту етіп жоғары санаймыз да, содан үйренейікке

басамыз. Дүниенің пайда болуы, адам баласының жер бетіне келуі

дегенге үңіле қарамаймыз. Қазақ деген халық мәдениеттен, білімнен

кем де болған емес. Оған дәлел түрлі тарихи жағдайларға-

жаугершілік, басып алу, тарихын жоюға айналдырушылықтан, яғни