құрмет көрсету есесіне Ұлы Отан соғысына қатысқандардың

пайдаланатын жеңілдігі алынып тасталды. Қалай түсінсең, солай

түсіне бер: «Не деген жандары сіріден жаралған жандар . Соғыстың

аяқталғанына елу жылдан асып кетсе де, неге өліп тынбайды,

жандары тастан да мықты ма өздерінің? Қане, енді көрейікші,

сендердің жандарыңның шыдамды екенін »,- дегені ме? Отанның,

халықтың меншігіндегі заттар жан- жақты жекеге сатылуда. Одан

түсетін пайданы ат төбеміндей “ақылды” байлар пайдалануда.

Тәртіпсіздіктің жеті атасы жер бетіне шығып, санасыздық, ұятсыздық

етек алуда. Намысқой халық едік, намыс деген аяқ астында қалуда.

Осының бәрін жөндейтін де, жүйеге келтіретіп де, осындай

бейбіт кезде ел басшысы болса керек еді. Кешегі соғыс кезінде бұл

161

санасыздық дегенді халық білмейтін еді. Қазіргі соғыстан кейінгі

дүниеге келгендер санасыздардан бінә болғандар ма екен? – Жоқ.

Олай емес. Жастарды айыптамайық. Кемшілік ел басшысынан. Жеке

бастың қамын ойламай, халқын ойласа, олай болмас еді. Сөзге

шешен де, іс керісінше. Тарихқа үңіле қарасаң, қай қоғам болмасын

басқарушы өз саясатын, идеясын іске асыру үшін өз көздегеніне

қадай бейімдеп, өзіне дейінгіні де, өз тұсындағаны да теріске

шығаруға тырысады.

Соңғы екі ғасырды – ақ алайықшы. Патмшалы заманда бай,

кедей деп бөлу, жер иеленуші (помешик) деп бөліп, тапсыз қоған

құруды мақсат етті. Марксизм - ленинизм ғылымын да үйретті.

Коммунистік қоғам құрамыз деп көп әрекет те жасалды. Осы

қоғамды құру жолында қаншама жан құрбан болды. әрине, олар бір –

біріне қарсы партиягершілік бағыттағылар еді.

Совет дәуірі де дәуірледі. Бірақ дүниежүзінде бұған қарсы

капиталистік қоғам да бар болды. Ақыры коммунизм құрамыз

деушілер өз ішінен іріп, ақыры соғыссыз-ақ дүниеден ғайын болды.

Сол коммунистердің басшылары табан астынан сол қоғамды шылп

етпестен жамандап шыға келді де, жаңа қоғамның басшысы болып

отыр. Мұның бәрі ел басылық қызметке таласудың салдары. Аман

Төлеевтің “Как будем жить дальше?” кітабын оқысаңыз, ССРО – ның

қалай құлағанын білесіз.

Ендігі қоғамымыз жаңа қоғам – сауда – саттық, жеке меншіктілік

қатынасты дамыту, мемлекетті салықпен қамтамасыз ету жолымен

баю.

Колхоз – совхоздары майда кәсіпкерлікке бөлу, ұжымға бөлу

дегенді жалау жасап желбіретін, нағыз хан талапайға салынды.

Есебін тапқандар үлестен мол алды, қалағанын иеленді. –

Жұмысшы ше? – Олар да қалған жоқ. Сол қоғамды құрған жұмысшы

табы еді ғой. Олардың үлесі “Купон” деген жансыз да, құнсыз да

қағаз арқылы берілді. Оның бір бөлігін сатып алып (әрине, ептілер),

завод – фабрикалар сияқты ірі кәсіпорындарды иеленді. Бір бөлігі

почта арқылы, жинақ кассалары арқылы мекемелерге аударылды.

Кейін содан үлес алады–мыс. Тағы бір түрі ауылдық жердегілердің

қолдарында сақтаулы. Оны ешкім де керек етпейді. Сол

купондардың бәрі де тиісті сомада ақша төлеу жолымен берілді. Бұл

– халықты ренжімесін, үлесіңді алдың дегені. ССРО тараған соң,

жинақ кассасындағы халықтың ақшасы наркоз беріліп, ұзақ ұйқыға

қалдырылды, көптеген оның иелері ұйқыдан оянбастан арғы

дүниеге жөнеп те кетті. Қалғандарына ақшаның ауысуына

байланысты кемітілген пайызбен берілмекші. – Сол ақшаны салған

кездегі оның құны қандай еді? - дейсіз ғой. Оны айтсам, отыра

қалып, екі аяғыңызбен жерді тебесіз. Құрылған жаңа қоғам –

егеменді ел болған қоғам. Оның егесі кім, мүшесі кім? Сол бұрынғы

халық сол бұрынғы басқарушы.

- Халықтың жағдайы жақсарда ма?

162

Жекеге бөліну барысында да, ақша реформасы болар алдында

да сыбайласқан топтардың құдайы беріп қалды. “ Бөлінгенді бөрі

жейді” болды. Енді “бай” сөзінің орнына “крутой” сөзі пайда болды,

колхоз-совхоз сөзінің баламасы іспеттес “АО” (акционерное

общество), “ Фермер” сияқты сөздер пайда болды. Қызметтің жаңа

бір түрі “бизнес”шықты. Арқа сүйенері барлар " Крыша" деген жаңа

ұғымға ие болған сөзді пайдаланады. Бұрын крыша дегенді үйдің

төбесі деуші едік. Мынау одан басқашалау. Тәртіп қорғаушылармен

қатар, сол деңгейден де күштірек " рекет" деген жерден емес,

аспаннан түсті. Сонымен қатар, " заказное убийство" деген сөз де

пайда болып, әр жерден бұрқ етіп, қанға боялып та жатқандар бар.

Колхоз – совхоз тараған соң, жұмысшылардың жеке меншік үлесіне

жер де бөлінді: " көк қағаз" деген шығып, оның пайдаға жарайтын

(суландыратын), және суды аспаннан күтетін "шабындық" бөлігі

жазылған мөлшері жазылған қағаз да келіп шықты. Бірақ оны алушы,

керек десең, жерінің қайда екенін де білмейді: Осы қағаздарды бір

пысық жинап, ұжым құра бастады. Оны өңдейтін көлігі бар,

болғанымен жарамсыз. Егіс сумен бітеді. Су алу жолы үлкен мәселе.

Су енді келетін жағында басқа ел (республика), артылғанын береді.

Тұқымыңды сеуіп, сусыз түк те ала алмағандар да болуда .

Сонымен, халық дағдара бастады. Малдар да есебін тауып,

ұстағанның қолында болған жағдай бар. Қалған мал сатып алған

жанар – жағар майға ұзатылды. Осындай қысылшаң уақытта, жау

жағадан алса, бөрі етектен алады болып, жекешінің жайылымдағы

малына қарақшылар – жиендер қол салып, берекені тағы алуда.

Күннен – күнге жағдай ілгері басудың орнына кейіндей берді.

Осының бәрі ең кіші басшы ұжымды басқарушы, әрі қарай елді

басқарушыға барып тіреледі. Жақсы болса- жақсы, жаман боса-

жаман бұрынғы салынған құрылыстарды бұзу басталды. Қолы

жеткен арзанға сатып алып, өз керегіне жаратады.

Аяқталмай қалған құрылыстар тоқтап қалып, ол да сыбайласына

болмашы ақшаға бағаланып, талан-таражға кетуде. Бұрынғы колхоз-

совхоздағы алашағы бар жұмысшыларға беретін ақша болмаған соң,

сондай стандартты мол қоралар бұзылып, үлестірілуде. Бұзғанда

ретімен емес, сыртынан трос салып, трактормен бұзады. Одан

сонда не қалады? 1937 жылғы халық жауын іздесең, осы жерге

келсең табасың. Ішің ашиды. Осындай істерге керісінше, адам

қызығарлық бір елді көргенім бар. Ол – Көкшетау облысының "Үкілі

Ыбрай" совхозының "Бірлестік" бөлімшесі. Бұл елді мекенде

Қарауыл аталарының тұқымдары тұрады. Бір басқа жақтан келген

кірме деген жоқ. Бұл ауыл бөлін десе де бөлінбеген. Басқа жақтан

жіберген басшыны қабылдамаған. Өз ішінен ауыл ақсакалын сайлап

алған (зейнетке шыққан мектеп директоры). Тұрмыстары өте жақсы.

Елінде мал ұрлығы деген де жоқ. Болған екен, ауыл ақсақалына

салып, тоба қазағына таяған соң, тыйылған.

-Ал, басқа жердегілер неге бөлінген?

163

-Ол жердің жоғарыдағы басшыларына ханталапай керек.

Содан кейін ғана басқалар үлес алған, содан айтылған халге

душарланған.

Соңғы кезде бөлінген шаруашылықтарды қайтадан ірілендіріп,

біріктірмекші де болған жағдай бар. 2-3 күн жиналыс жасалып,

бірігуді әңгімелеген. Сонда ол шаруашылықтың мемлекетке бересі

қарызын айтқанда, кей жерлерде жиналған халық орын-

орындарынан тұрып кеткен жағдай да болған. Механизм деген

тозған, жаңадан келетіні жоқ. Қосымша бөлшек алатын жер тағы жоқ.

-Енді халық не істеуде? Базарға бару, қарызға алу, оған қосып

сату. Сүйтіп нарықты көтеру. Заттың бағасының өсуі осыдан.

Өндіруші аз да, алып сатушы көп.

Енді мемлекеттік өндірістерді аукционға салып сатуға келейік.

Бұл осыған дейінгіден де сорақылыққа алып бара жатыр.

Мұнай, газ өндіру, электр жарығымен қамтамасыз ету сияқты

өндірістерді жекеге беріп, оның өнімдерін күн санап қымбаттату

соның егесінің қолында. Жанар-жағар май қымбаттаса, барлық

заттың нарқы көтерілді. Ол халықтың жанына батуда. Сол байлық