Мен айттым үй егесіне: “ оянса, кетіп қалады. Мұның аяқ киімін

жасырып қояйық” - дедім. Солай жасадық та. – Қалтасына жай

қаламмен анықтама жаз – деп, - мазмұнын айтып отырдым. Үй егесі

жазып отыр : “Анықтама. Берілді осы анықтаа Т. Б. – ге , себебі бұл

жолдас түнгі сағат 12-ге дейін Б. Ш. – ның үйінде болды. Осыны

анақтап, анықтама беруші Б. Ш.” – деп, қолын қойып, шалбарының

қалтасына салып қойды. Бір кезде біреу менің жастығымды көтереді.

Мен түк білмегенсіп жатырмын. Біраздан кейін есік алдындағы иттер

үре бастады. Қасымдағы тетелесімді сипалап іздесем, жоқ. Үй иесін

оята қойып, кетіп қалғанын айттым. Ертеңіне сәске түсте үйіне барсақ,

енді ғана тұрған екен. Әйелі бізді көріп, сылқылдап күлкіге басты.

Күйеуі үйіне келген кезде:"Сағат неше болды?"-десе,-сағат он бір-

депті. Оның кеткен кезі таңғы төрттің кезі еді. Ал ананың жауабы

анықтамаға дәл келіп тұр ғой. Әйелі күйеуінің орамалын ауыстырайын

деп, қалтасына қол салса, бір қағаз орала шығады. Ол-анықтама және

де мөрсіз,жай қарындашпен жазылған."Осындай анықтама да

адамды қорғап қалады екен-ау"-деп, кейде есіме аламын. Осы

өкшелесім ауылдық кеңестің хатшысы болып тұрғанда, армиядағы

маған қауынның қабығынан жасаған мөрмен(былшитып, жазуы

білінбейді) анықтама жіберген. Мен соның арқасында отпускамен

келіп (XI-1945), біржола ауылда қалып едім. Мынау анықтамам соған

қарымтаға жараса игі еді, оқушым.

Қылкөпірден құлау

1953-54 жылдың іші болуы керек. Күндіздің өзінде зорға өтетін

каналға салынған шпал басқалдақ болатын. Асыққанда, не ерінгенде

сол жерден өте салатындар болушы еді. Әрине, ол күндізгі мезгілде.

Қараңғы кезде өту деген-үлкен"батырлық". "Отызыңда орда бұзбасаң

, қырқыңда қыр аса алмайсың " дейді қазақ мақалында. Шіркіннің

жасы сол отыздың ішінде кезі екен-а! "Ақпамбет"деген бір тағамға

тойып алса керек. Сол күні ғана киген жаңа костюмі де бар екен.

Шамасы, соны жуды ма екен, қайдам. Түннің екінші жартысы болған

кез. Өз үйіне қарай жүрсе, бұл басқалдақсыз-ақ, көпір арқылы баруы

55

керек еді,ол олай жасамаған. Осы туста қимас досы болатын. Соған

туралап өтуді көздесе керек. Таң алдында осы іспеттес біреу, көңілді

болса керек, ыңылдап әндетіп бара жатса , судың шетінде бірдеңе

шолпылдағандай болады.Бұл каналдың суы толық еді ғой, азайған

болса, ішінде балық шолпылдауы керек еді ғой деп, жақындап келсе,

адам ба, басқа бірдеңе ме жиекке тырмысады. Сыртқа шыға бере,

кайтадан суға сырғып кетіп, кейде сүңгіп те алады. Тағы тырмысады,

тағы солай. Байқаса, адам. – Бұл кім? – деп тіл қатады сырттағы

ыңылдаған көңілді. Жауап қатуға шамасы жоқ, қолын созып: “Тарт”

дейді судағысы. Өзі де қосылып түсе жаздап, судан шығарады.

Судан шыққанның иегі иегіне тимей, дір – дір етеді: Анау өз жөнімен

кете барады. Судан шыққан “батыр” үйіне баруға ыңғайсызданып,

діттеп келе жатқан жолдасының үйіне келіп жайғасады. Ертеңіне түс

кезінде сол үйден киініп, өзі үйіне келеді. Ол кезде, байғұс, кәрі

шешесі бар еді. “Байғұс – ау!Үстіңдегі мынауың кімдікі?! – деп

таңырқанады. “Кешегі киген жаңа костюмің қайда? – дейді. “Батырда”

үн жоқ. Бір – екі күн өткен соң, “ Жуылған” костюм батпағы қатқан,

бүктетілген күйінде үйінде жатқанын анасы көреді. Не десін, анасы

түсініп тұр. Баласының су түбіне батып кетпегеніне шүкіршілік етіп

тұр. Бұл сол кезде бір сауда мекемесінің дүрдей бас есепшісі

болатын. Үйленген ,бірақ әйелімен жараспай жүрген кезі, әйелі

төркінінде. Сол кеткеннен мол кетіп, бір қызды болған кезінде

ажырасты. Кейінгі әйелінен ұлды да, қызды да болды. Баланы төгіп –

төгіп тастап, айықпас дертке тап болды, дүние салды. Ойлайтын

едім, бұл ақпанбет жолдасымен ажырамас деп. Жоқ, ешқандай

қолқасыз- ақ одан ажырасты. Қазір денсаулығы кемдеу. Тірі кезінде

қылкөпірден “батырлыққа” салып өтіп жүрген, арғы дүниенің

қылкөпірінен өтпей-ақ, басқа айналып өтер жерін тапса болар еді-ау!

Сол “батыр” осы кеселінен айыға алмай, дүние салды. Бұл кезде

мен Түлкібасқа көшкен кезім. Бардық. Рухына құрап оқып, бата

салдық .Баяғы түн мезгілінде судан шығуға қол ұшып беріп жүрген

Күлмат Мырзаев деген ағамыз екенін қылкөпірден құлаған

құрдасымыз жайшылықта айтып еді сұрағанымызда. Ол да дүниеден

озғанына көп жыл болды.

Ойланарлық жайлар.

Отан

Менің түсінігімше, “Отан” cөзінің тар және кең мағынасы бар

сияқты. Тар мағынасы жанұя да, кең мағынасы-туып өскен елің,

жерің.

Сол Отан, яғни соның кіші бөлігі жанұя неден тұрады? Әрине,

жас жұбайлардың, ер жігіт пен қыздың жұптасуынан тұрады. Осы

жұптасу-үйлену оңай да, үйлесу қиын деген сөз тағы бар. Осыған

56

талдау жасап көрейікші. “Ер-әйелінің күйеуі, әйел-күйеуінің сүйеуі.

(Қадыр Мырзаәли).

“Жек көре білмеген, сүйе де білмейді” депті қазақ мақалында.

Сонда біз нені жек көреміз, нені жақсы көреді екенбіз?

“Ешкі болар ешкіні кебенек ішінен тани біл?”- деп, қазақ неге

айтқан? Бұрындары қазақ жігіттерінің үйлену мәселесі ата –

аналарының ісі еді.

-Сонда қалай? Үйленетін ата- аналарының ісі еді.

-Әрине, соңғылары. – Ендеше неге бұлай?- дейсіз ғой. Қай ата

– ана баласын жаман болсын дейді. Екі жағы да жақсы болуын

көздейді емес пе?

- Қазірше ?- Қазір жұптасатындар алдын-ала бірлесіп, жұптасқысы

келетіндіктерін білдіріп, некеге тұрғызатын мекемеге бір ай бұрын

өтініштерін беру керек. Сол бір ай ішінде жан жақты ойлануы керек

деген сөз. Сол бір айға шыдамай да мінез білдірушілер болып

жатады. Ондайда үйленбей-ақ, ерте бастан өз жолымен кетеді. Ал,

үйленіп болып, жүрек айнуы деген неліктен болады? Мұның

себептері алуан түрлі болады:

1) Көпшілігінде қыз жағы сол сөз айтқан кезден бастап, сөз айтушыға

тек жақсы жағынан көрінуге тырысады. Еш сыр бермеу жолын

қарастырады екен. Үйленіп алған соң енді бұл өзімнің жеке меншігім,

қалай пайдалансам да өз еркімде деген есуастық ойға ауысады да,

болашақ ерінің көңілін қалдыра бастайды. Содан ұлғая келе,

шарықтау шегіне жетеді.

2) Енді біреулері өз басын дұрыс алып жүре алмай, көктемдегі еріп

жатқан мұзға тайғанаймын дегендей, мұз ойылып, су түбіне

кеткендей халге ұшырайды. Бұл-күнәнің ең ауыры, бітті.

“Еркектенген әйел байынан айырылып тынады” – депті Қадір Мырза

Әли.

3) Өмір деген – тартыс. Сол тартысу барысында, жеңемін деп,

өжеттікке салумен, бірі мерт болып тынады.

“Әйелдің қамшысы – тілі ” ( Қадір Мырза Әлі )

4) Енді бір түрі, әдетте, көп ұшырайтын түрі, анадан туған күйіндей

пәк таза болмауының зардабын шегуден, соның асқынуынан

болады. Мұны егжей-тегжей білгіңіз келсе, “Қазақстан әйелдері”,

№12,1995ж. журналдың 14және 24-беттерінен оқыңыз.

5)Тағы бір түрі сөз салғыласу барысында өз бастарының кемшілігін,

қала берді, ата-ана, туыстарының кемшілігін саралап айтып, бетіне

басудың зардабынан болады.

6) Енді біреулерінің ренжесу кезеңінде ата-аналарының

араласуынан болады: “Ішіме сыйған балам, сыртыма да сыяды”-

деу, барып тұрған ұнамсыз ана дер едім. Осылайша баласының

сорына қалады. Басу айтудың орнына, аузымен көрікше үрлеп,

лаулатады.

“Қаздар- дайын жұртына, қыздар-қайын жұртына” сияды. (Қадыр

Мырзаәли)

57

7) Өмірде кездескен ауыр жағдайларға тап болғанда, өмір тәлкегіне

түсіп кететіндер де болады. Бұл - өзін - өзі ұстай алмаушылық,

күйректік, кем ойлаушылықтан болады. “Әйел өлерінде айнаға қарап

өледі.”- депті Қадыр Мырзаәли.

8) Тағы бір кездесе беретін бір жағдай – бірін- бір аты жоқ, жөні жоқ

біреуге таңып, қызғанушылықтан болады. Әдетте, бір – біріне қарсы