да жәрдемін жасайды екен.

Сол «Қоспаның» үлкеюі де, көбейюі де баяу, немесе кері кетуі

басым болады екен. Бардың жоқ болуы оп – оңай. Мемлекеттікі

жоғалса, оны төлейді. Қоспа жоғалса, сол күйінше құриды. Оны шын

құрту үшін, алдымен, соның есебін тауып, көзін жояды екен де,

табылмайтындай жағдайға келгенде ғана, егесіне хабар тиіді екен.

Егерде тым күйлі болса, сойып жіберіп, орнына басқа бірдеңе қоя

салу да бар. Сонда «ит төлеуі бір күшік» болады. Оған иесі ыңқ ете

алмайды.

Ерген төлінің құруы тіпті оңай: қасқыр жей салады. Ал басқа

жақтан ауып, адасып қосылғанды жою жолы тағы бар. Осыны көріп

өскен жанүядағы жеткіншегі баласы, ержете келіп, әкенің

жауапкершілігін өзіне алғанда, әкені де алжастырып, бірден желкесін

күжірейтіп, бөрі болып шыға келеді екен. Енді бұл нағыз арлан бөрі.

Осылай бөрі болғандардың жан – жақты шашуы да, тасуы да

басқалардан артық.

«Жылан көп жортса, аяғын көрсетіп алады» деген тағы бір сөз

бар. Оңдай бола қалса, сол бөрілердің бетсіздері де болады екен.

Шіркін ұят дегенді сезінбейтіндері де болады – ау!

«Халық айтса, қалып айтпайды» дейді ғой. Сенімнен айрылып,

жексұрындықпен әлденгендерді халық біліп жүр; өздері

білмейді.Алла оларға көрсетіп те жүр, әлі көрсетеді де. Кісі ақысын

жеу, қиянат жасау-күнәнің ең үлкені, кешірімі жоқ. Әлі-ақ азабын

шегеді. Өткізіп алып, кешірім сұрағанмен, ол кеш болады, Алла

кешірмесе керек.

Құрдастардың қылығы.

Лып ботқа.

Адамның аса бір қадірлі жолдасы болатынын көбіңіз білетін

боларсыз.Естімеген болсаңыз, тыңдаңыз. Ауылдас болып бірге

өскен, асықты бірге ойнаған ол өзінше көптің бірі болып

есептелінетін жолдас. Ал бірге оқып, сырлас болған жолдастың

жолы бір басқа. Одан да артық бір жолдас бар:ол-армияда бірге

болған, қиыншылықты бірге көрген, елден, ағайын-туысқаннан жырақ

жүргендегі жолдас. Сондай жолдастың бірі-Әзімхан мен Шалабай.

Әзімхан-ауданда басқарушылардың бірі де, Шалабай да осал емес,

ауылдық жерде дегеніңіз болмаса, дүрдей бір қоян фермасының

бастығы.

Әрине, аудан ауылдық жерді басқарады, тексеріп тұрады.

Бірде сол аудандағы басшы жолдас ауылдағы басшы жолдастың

шаруашылығын тексеруге келіп қалады. Ол кезде қоян фермасы

46

"Қыдырбек шұқыры"деген жиде өскен жерге орналасқан-ды.

Машинаның дауысы шыққан соң, ферманың конторы існеттес бір

бөлмелі жұмбаздан жасалған лашық болатын-ды.

Конторынан шыққан бастық Шалабай ауданнан келген

бастығын құшақ жайып, қарсы алып жатыр. Шаруашылығын көреді.

Ол кезде совет дәуірі, жоғарыдан нұсқау береді. Төменгі жақ

қолынан келе ме, келмей ме істеуге міндетті. Шалабай қоян деген

жануарды бұтаның арасынан көргені болмаса, оның өмір тіршілігі,

өсіп-өнуінен тіпті хабарсыз. Ауданға шақырып алып, жеке қоян

асыраушыларды көрсетіп, солардың іс-тәжірібесімен таныстырған-

ды. Үй қояны жабайы қоян сияқты жабайы өмір сүруге тиіс емес.

Бұлар мәдениетті, заңды жұбайлары, өз үй –жаиы, бала-шағасы

болғанда ғана пайда келтіреді. Әйтпесе көзі қыли, құлағы

салбыраған, әр түрлі ауруға шалдыға беретін болады да, тұқымдары

азып, өнімді болудың орнына өлімді болады.Соны көруге ауданнан

бастық келіп тұр ғой: «Шалабайдың қояндарында шығын көп» деген

ызың ауданға да жетсе керек – ті. Жоғарыда айттым ғой, армиялық

досының жұмысы ілгері баспай жатқан соң, қажет көмегін жасауға

келген болу керек.

Шалабай болса, дедек қағын, бәрін көрсетіп тұр. Бір денелілеу

күжірейген бір қоянды құлағынан ұстап алды. Құлағынан ұстаған соң,

қыбырламайды да, шынғырмайды да екен. Үлкен бастық бір жағына

бұрылған кезде, кіші бастық жаңағының басын да алып үлгерді.

Аралап көріп, басқа шаруашылықтарда қалай асырап жатқанын

жолдасына түсіндіріп айтуда.

Бар кеңесін айтып, жүруге айналғанда Шалабай:

-

Ау, қуыс үйден құр шықпаңыз! Мына бір ата қоянды

сойып та қойдым, жеп кетіңіз! – дейді.

-

Жоқ, рахмет, уақытым жоқ – дейді Әзекең. Сонда

Шалабай

елпектеп: - қазір - ақ болады, «Лып ботқа» деген тағам тез піседі әрі

ауызыңыздан дәмі еш кетпейді» - деп, Қадірлі жолдасын тоқтатады.

Шалабай жас кезінде жабайы қоянды тұзақпен аулаудың шебері

болған екен. Сондықтан да асыранды қоян фермасына бастықтыққа

ұсынғанда сол Әзікең екен.

Абыл - құбыл қоянды қазанға, қазан деп отырғаным

орыстардың шөгені, салады. Күріш араластырған. Еркек адамның

дайындағаны емес пе, қазанға саларда жұмай салса керек. Ботқа

піседі: еті қырғауылдың етіндей жұмсақ та, күріші қоңыр тартқан.

-

О, шіркін! Айтқаныңдай бар екен! – дейді. Әзекең. «Лып

ботқаның» дәмі-әй аузымнан кетпейді–ау! Шалабай

болса, әлдеқашан марқұм болып кетті.Осы Шалабайдың

лып ботқасын жегенін Әзімханның өз аузынан есітіп

едім.

47

Арақтың алжастыруы

«Тілі шолақтың

ойы да шолақ».

(мақал)

-

Сен де бір «Мыстан» екенсің! – деп, ат – тонын ала

қашты біреу(атын айтпай-ақ, біреу деп ала берейік, ел

ішінде бұл сырды білетіндер де бар).

-

Ескіріп кеткен іс қой, немене, бұл бір 40 жылдың арғы

жағы еді ғой! - деп, қарқ – қарқ күлді құрдасы.

-

Қалай сен ұмытпайсың ? Қайдағыны еске түсіресің де

отырасың.

-

Осы, айтылса, қателік , кінә деген кешіріледі, - депті ғой,

рас

Болса. Ертеректе ата - бабаларымыз орыс келе жатыр десе,

үрейленеді екен. Қазіргілер соның тілінде сөйлегенді де, соның

сүйікті асын да игеріп алды емес пе! Сен соның тілінен бұрын

жеңсікті асын бұрып меңгергенің есіме түсіп отыр. Қазір қойдың ғой.

Сонда да айтайын. Жаңағы «біреу» қолы келіп тұрған кез екен. Сол

кездің жақсыларының сыйлы, құрметті ісіне шалдығады. Ол кезде

оны құрметтеп, «Ақпамбет» деп атаушы еді. Сөйтіп , ақпамбетпен

жолдас болып, барынша жұтса керек.

Жаздың күні, күн ыстық. Күндіз басталған отырыс түннің

ортасынан ауа тарқайды. Күйіз үй тігілген кез сүрініп – қабынып есікті

ашады. Ырс – ырс етіп ентігіп, тілі аузына сыймай, шөл алып

барады.

-

Әй! Айран бар ма? – Бар. – Қайда? - Алдыңдағы

шкафтың ішінде.Сипалап жүріп, бір ыдыс қолына түседі.

Ішінде сұйық зат тұр, шамасы айран – ау деп ойлайды.

Өйтені ашыған иіс қақпағын ашқанда, бұрқ ете қалады.

Шөлдеп келген байғұс демін алмастап сіміріп салады да,

шешінбестен масақанаға кіріп, жолдасының қасына

қисая кетеді. Таң атты. Басқалары тұрған, әркім өз

тірлігінде жұр. Ол пырылдап жатыр.

Сәске түс болды. Жаңағы ыңылдап барып оянды. Жолдасы

балаларынан: «Мынаның ішіндегі қайда?» - деп сұрап жатыр.

Ешқайсысы білмейді. Ал ұйтып қойған айран сол күйінде тұр. Сол

кезде жаңағы «Біреу»:

-

Не іздеп жүрсің? – дейді.

-

Мынаның ішіндегі, - дейді жолдасы.

-

Оны мен түнде ішіп қойдым, шөлдеген соң, - дейді

жаңағы біреу.

48

-

Ол теріге жағамын деп қойған иім еді ғой! - деген екен

әйелі.

-

Не де болса кетті! – депті сөз таппай.

Құрдастарға

(Марқұм Ысқақұлы Иманберді деген құрдасымнан қалған дүние еді.

Соның шығармасы)

«Еңірейді Мәтжаны

Жанына жақын барғызбай,

Бажылдайды Тәжісі

Мысық көрген байғыздай.

Бердуәли тоңқылдайды,

Шала піскен қарбыздай.

Ілиясы арам шөп

Шөлге біткен жалбыздай,

Тастаған кебіс сияқты

Шалабайы жалғыз ғой».

Жүлдегер осырақшы

Ертеде, осыдан 40 жыл бұрын, біздің елде ағайынды кісілер

арасында бір жарыс ұйымдастырылды.

Істейтін іс жоқ па, әлде еріккендік пе, бір сайыс жасауға Төлеу

бастаған төртеу жоспар жасады. Назыңды нағашың көтереді деген

бар емес пе! Менің нағашым 20 – аялдамада қос бие сауып, қымыз