айтқызғысы келген екен . Ол оған айтуға денсаулығы

жарамайтындығын: қанының қысымы көтерілетінін, жүрегі

жарамайтындығын білдіріпті. Шындығында, ол солай еді.

Қырық кепедегі қорымды су алғанда, сол шұқырда сол

Өркеннің атасы, әжесі т.б. іні – қарындастары, ағалары да жатыр.

Басқа халықтың сай сүйегі сырқырағанда, шіркінде ондай сезім болды

ма екен деп таңырқайсың! Сол Өркенге ес кірген болуы керек, бәрін

жайғастырып, орнын босатыпты. Қазірде ауданның автокөліктерін

реттестіріп жүрсе керек. Әкесі болса, ол да қадірін кетіріп барып,

орынды босатыпты. Зейнетке шыққан кезде де, шын мәнінде, қадірлі

болуды ойлады ма, жоқ па, оны халық біледі.

Іріту

Қазақта “ Ежелгі жау ел болмаc” деген мәтел болып кеткен бір

сөз бар. Осы сөз неге айтылған?! Таңданасың да, таңырқайсың да.

Бабаларымыз басынан кешкенде, өмір өткелдерін тұжырымдап,

түйіндеп қалдыра берген. Түсінігің бар болса түсін, түсінбесең, қол

құсырып, құлдық жасап жүре бер! Ондайлар да арамыздан

табылады. Бір жеңнен қол шығарып, бір ауыздан сөз шығарып

тұрған заманда елім деп, халқым деп бүкіл өмірін аямай өткендер

болған. Солардан қалған, күні бүгінге дейін ауыздан ауызға көшіп,

бізге жеткен даналық ой – пікірлер мол-ақ. Соның бірі – мақал –

мәтелдер. Атадан артық болып туыпты – мыс деген сөз де кейде

айтылып қалады. Жоқ . Атадан артық болып тумаса керек, батпан

кейін болып туса керек. Неге дейсіз ғой. Бұрын қазақта бірлік мықты

болған. Сол бірлік қазір бар ма??? Сол алғашқы дәрежесінде ме?

Айту қиын. Сол бірліктің ішіне ірткі түсіп кеткен жоқ па екен?

Ойлаңызшы! Осы қазіргі заманда кез келгеніміз билікке құмармыз.

Сол билікті дұрыс алып жүре аламыз ба, алмаймыз ба, онда

жұмысымыз жоқ. Есебін тауып, сол билік қолымызға тие қалса,

дереу төңірегімізге тақымға бұрылатын “ Шабандоздары –

жинаймыз, додаға саламыз да жібереміз. Ол халыққа жаға ма,

жақпай ма, онда ісіміз болмайды. Тағы бір билік құмар “ тұлпарына”

мініп алып, ана биден асып түседі де, соның орнына қонжия кетеді.

Осылайша үйреншікті жарыс үдей түсуде. Ал халық күн санап

43

қалжырап бара жатқанымен істері жоқ. Өтірік ақпар зырғып жатады,

жоғары бастыққа жақса болды. Ал бұндайларға қарсы тұра

алмайсың. Үйткені күш солардың қолында. Керек десең, рекет деген

қолшоқпары тағы бар. Оған сен шыбын құрлы да емессің. Жоқ, рекет

ел басшысынан тысқары жүрген бұзық топ дегісі келер. Оған өз

басым сенбеймін. Қоғамға бағынбайтын адам зат баласында күш

балмайды. Олардың мықты тірегі, сүйеніші бар. Тіпті тәртіп

қорғаушылардың өз іштерінен – ақ көрініс беріп жүр. Соған қатал

тыйылым болса, олай болмас еді. Ұсталғанының босануы оп –оңай:

айыбын ақшалай төлесе, құтыла салады. Сонда ол бұрынғы

әрекетін қайталамай ма?

Тарихта “Татар – моңғол игілігі” деп аталған кез болған жоқ па

еді. Сонда ол дүние жүзін түгел дерлікке жақын игеріп бара

жатқанда, артқы жақта, тылда, ірушілік пайда болған. Содан бері

қаншама уақыт өтті! Сол тарихта жазылып қалды емес пе! Кіммен

кім жауласты?! Дос кім, дұшпан кім?! Тағы да ұмытарлықтай уақыт

кетті. Бай, кедей деген екі тап пайда болды деп марксизм өз

“даналығын” үйретті. Осы екі тап бір – бірімен жауласты. Кедей

жеңіп, байы қашты, қуғынға ұшырады, ақырында, жасырынып, түсін

өзгертті. Осы бай мен кедей дегендер кімдер еді? Кім болушы еді:

аталас туыстар, өз бауырлары. Олай болса, олар неге жауласады

дейсіз ғой?! Жауластырудың жолы оп – онай екен: арасына ірткі

салу, ақырында, әкімгершілікке қолын жеткіземін деу. Солай болды

да шықты.

Ол заман да тамырына зіл түсіп, бастығы басынан шіріп,

басшысы сатқын болды. Опыр – топыры шығып, “Қайта құру” болып

шыға келді. Қан талапайға түсті.

Тағы да бай – мықты, кедей – қайыршы болып шыға келді.

Кедейіміз – жалшы, жалданушы, күшін сатушы. Аз айтып, көп

айтқанда, қазақтың ішіне ірткі салып, бірлігін жоюды, тіпті тілін де

жоюға әрекет жасаушы – ежелгі дұшпаның.

Қазақтың ер жыныстылары мен әйел жыныстыларының құқығы

тең емес деп, теңестіруді де ойлап тапты. Сол теңестірудің түрін

қараңызшы: ауылдық жерде жұмыс қолдары - әйелдер де, атқа

мінер, кеңседегілері – еркектер. Тағы да келісе алмаса, сот арқылы

ажырасып, бала әкесіз, әйел жесірлік өмір кешті. Есіріктері осы

жолға түсіп, өмірдің талқысына түсті: некесіз балалы да бола

бастады. Тұрмысы ауырлағаны бар бойдақ өмірдің «Ләззатын»

тартқаны бар, бала дегеннің керегі жоққа шықты: туу, бала тумау өз

қолдарына көшті. Көптеген қазақтың қара көз қыздары ана деген

атқа зәру болып жүргендері қаншама. Жұмыссыздықтың салдары

пайда болды. Ер жынысты қара күшін сатса, әйел жынсты ар –

ұятын пұлдауға көшті. Осыны жасырмай – ақ көк экраннан да

хабарлауды шығарды. Қазақтың жетім балаларын шетелдік байлар

алып кете бастады. Ар – намыс жоқ адам адам болып санала ма

екен?! Сонда хайуаннан айырмашылығың сөйлесе алатындығың ба?

44

Мүмкін, олар да өздерінше сөйлесетін шығар. Іри берсең, шірисің!

Тоқтал! Ойлан!

Осы ірудің бір түрі – кіндігінің қаны тамған, туып - өскен жерінен

ешкім қумай – ақ көшу. Неге көшеді? Ол жердің жері бай «Ұран» деп

аталатын қуатты байлығы бар. Соны сатса, байиды, космосқа

ұшады, «арқа – жарқа» бола қалады. Космосқа ұшатын алаң да

сонда. Керек десең, ауаны да, суды да залалдай алады, сұрапыл

дауыл да тұрғыза алады. Бүкіл демалатын ауаны да өзгерте алады.

Енді ол жерден көшпегенде не етпекшісің? Көріне көзге қуырдақ

боласың ба? Сонда қайда барасың дейсіз ғой. Аз күн болса да, сол

апаттан қашып, ауасы, суы, шөбі тазалау жерге. Баратын жеріңде

сол бүліншіліктің зардабын сезінуде, дегенмен, анау жерден

тәуірлеу.

Осының бәрі – ежелгі дұшпанның білдірпей істеп отырғаны. Біз

құдайға сенген халықпыз. Бәрін де істейтін құдай деп, Алланы

кінәлаймыз . Жоқ. Олай емес, мұны істеп отырған – адам, күншілдік,

билік құмарлық.

Бөлтіріктер бөрі болған

Қазақта «ұядан не көрсең, ұшқанда, соны аласың» деген сөз

бар. Осы сөз бекер айтылмаған екен. Басынан кешкендер бір ауыз

сөзге тұжырымдап, көп жайтты сыйғыза салғанын қараңызшы!

Мен мал бағушылармен біраз араласуыма тура келді. Сонда өз

көзіммен көргендерім десем де болады. Атын айтып, әйгілемей – ақ

қоятын. Сонда да болса, солар жайында жаза кетуді жөн деп

отырмын. Олардың кейбіреулері бөріліктен де асып, қорқауланып

барады.

Мал шаруашылығында істеп жүргендердің тұрмыстанып,

әлденіп кетіп жатқандары да бар. Сонымен қатар, мойнына мал

мініп, яғни қарыздар болып, жылу жинап, зорға құтылып шыққандары

да жоқ емес.

Әлденіп кетудің екі жолы болады екен: бір таза еңбегімен

әлдену де, екіншісі теріс жолмен әлдену екен . Қарыздар болып,

жылу жинаушылар, ең алдымен, кінә өз бастарында. «Қатынға

қарамасаң кетеді азғындайсың, малға қарамасаң, айрыласың»

дегендей, ондай адамдардың селсоқтар, жұтушылар, құмар

ойнаушылар сияқтылар.Әйтпесе, шаруа қуғандар еш уақытта да

зиян таппайды. Баюдың екінші жолындағылар алғашқыда майдадан

басталып, бірте – бірте ұлғая түседі.Оның жанұясы одан үлгі алып,

оңай олжаға әуестенеді екен. Тіпті ағайын – жекжаттарын сүлікше

сорады екен. Қазақта «Қоспа» деген сөз бар. Сол сөзді біле тұрып,

сол сөз неге солай айтылғанына мән бермейді екенбіз, яғни

малшыға мал қосады екенбіз. Неге қосамыз? Қосушының бірлі –

жарымды малын өзі бағуға мүмкіндігі болмағындықтан қосады екен.

Сол қосушы күндердің күніне бағушының құлы болмаса да, күні

соған қарап, қалай осының көңілін табамын деп, соған тәуелді

45

іспеттес қалыпта жүреді екен. Қол жәрдемі , тіл жәрдемі т.б. заттай