туады. Жас емес, әлі сылануды ұнатады. Сылану – жағымпаздану.

Бойыңды сылағанша, ойыңды сыласаңшы. Ағайын – туыс

бауырларыңмен аралассайшы: дүниеден озғандарына барып,

тірісіне көңіл айтпау қазақ болудан қалу емес пе? Тірі тұрған кезіңде

бәрін қойып, осы парызыңды өте. Бұл сенің қарызың да, парызың

да.

Ақындар айтысынан туған ой

«Тәуір болса басшылар,

Айтпайды ел ащы зар»

(Қамардин Байтұрсынұлы).

13/VI – 04

Ежелден қазақ халқының ақындар айтысы болып жатыр десе,

ішкен асын қоя салып тыңдайтыны бар. Сол айтысты

тамашалағанда, ел тынысын беруде тілге шеберлерді, ақындарды,

сүйсіне тыңдап қана қою емес, бұрысты түзеу, тезге салу көзделсе,

екіншіден, халық үшін ел басшысына жеткізу көзделеді.

Қазақтың атақты ханы Абылай хан да жанында отырған әрі

ақын, әрі жырау Бұхардан сескенуші еді, тыңдаушы, кеңесуші еді.

Ал, қазіргі ел басы да, оның кеңесшісі парламент мүшелері,

министрлері де, тіпті атын атаған күнде де құлағына аспайды. Сонда

олар саңырау болғаны ма, әлде саңқұлаққа айналғаны ма деген ойға

қаласың. «Сөз сүйектен өт еді, таяқ еттен өтеді» деген қайда? Осы

мақалдың алғашқысы адамға тисе, соңғысы хайуанға айтылған

сияқты. Сонда сөзді ұқпағанды таяқтау керек болғаны ма дейсің.

Таяқтауға басуды хайуанға ұрма, жәбірлеме! онда ес, ақыл жоқ» деп

те жатпай ма? Сонда ақындар айтысы деген тек тамашалайтын

ойын – сауыққа айналғаны ма!?

Олай дейін десең, ол айтысушыларға баға беріп отырған жюри

мүшелері халқымыздың ең таңдаулы азаматтары – ғалымдар ғой.

Озғандарына сый – сияпат та жасалынып жатыр. Ал, тыңдаушы

болса, қышыған жеріне тиіп, рахаттанады, қол соғысып, мәз болады.

«айтар сөзіңді біреу айтып жатса, аузың қышып барады ма ға»

келеміз.

304

Бірде осы айтысты ұйымдастырып, жүргізіп отырған Жүрсін

Мырза ақындарды кідіртіп, «Елді басқарушыларға қатты тіл

тигізбеңдер, тіпті, айтысты тоқтатып қойса қайтесіңдер! намысына

тигенің үшін сотқа берсе, не болмақшы?!» - деп те тастады. Айтысып

жатқан ақындарға ой түсті. Халық атынан айтып тұрса да, «Батырға

да жан керек» деген бар емес пе! «Жүрексіз – қорқақ, тірексіз –

жалтақ» деген ұғым тағы бар. Батырмын деп, тірегім – халқым деп

соға беруге айбынады.

Сынды бетке жасырмай айт деп, сөз бостандығын бердік деп

жатамыз «Тілмен сойған, қан шығармай сояды» депті ғой. Қан

шығармай сойылып, тірі жүрмін деген адамға, адамгершілігімізге

жараспаса керек.

13/VI – 04

Көп уақыттан бері халықтың қызығын көтеретін, тыңдайтын

ақындар айтысы да болмай қалды. Кім біледі, ақындардың тілі тиісті

адамдарын қан шығармай соя берген соң, оған да қысым жасалды

ма деген ойға қаласың. Бұрын да ел билеушілер ашып айтқан

ақындарды ұнатпаушы еді ғой. Оларға «Ода» - мақтау өлең ұнайды

ғой. Қазақ халқы басынан кешкендерін бір ауыз сөзге сыйғызып айта

берген ғой: «Қолынан келген қонышынан басады» болып жатпаса.

4/XI – 04ж.

13/XI – 04 күні Москвада ақындар айтысы (68 жылдан соң) тағы

басталды. Бұл айтысты дүниежүзіне мақтанарлық деуге болады. Ел

басшыларды сынау( 1 – бөлімде) жоқ.

Түстен кейінгі ой ма екен?!

2004 жылдың маусым айының 23 күні Шымкент қаласына

баруға бір жұмыс болып қалды. Бардым да. Бір аталас келетін інім,

әрі өз шәкіртім болған, қазірде зейнетке шықан, сонда да болса

білімін жалғастырып, мұсылманша діни жоғары дәрежелі арнайы

мектебін тамамдаған бауырымен әңгіме дүкен құрып та кетпеспін бе.

Әңгіме барысы Мұсылмангершілік жайына ауысты. Үлкейген кезде

бар өнегең болса, кейінгіге уағыздау керектігіне көшті. Жақында

«Қиялдан пайда болған тылсым хикая» тақырыбына кішкене бір

әңгіме жазғанымды баян еттім. Әрине, ол туралы оны білетін де.

Осы 1-2 күн ғана болды, ол ағам мені телефонға шақырып, 26/VI күні

түскі сағат 13:00-ке 50 шақты адамның басын кафеде қоспақшы.

Айтары да бар болуы керек, құран оқытпақшы. Жүріп – тұруы да

қиындағандай, денсаулығы да онша мәз емес – ау демесі бар ма.

Тіпті сіздің телефоныңызды ұмытқан екен, менен жазып та алды

деді. Сонымен, келесі күні ісім орындалып, ол күні кейін жүрмей,

кідірдім. Бірақ Шымкент ауасы маған тарлық жасады. Таң атысымен,

25/VI күні, үймен хабарлассам, үйге хабар бермеген. Күн ысып

барады. Салқын кезде жетуді ойлап, үйге тартып кеттім. Бұл жаққа

келген соң, керек жасайды-ау деген біреуінен сұрасам, ол да

ешнәрседеп хабарсыз екен. Басқа бір жағдай болып қалды ма, әлде

305

түстен кейінгі ой, күн батуға айналған кез болды ғой дегені ме екен

деп, тамсандым да қойдым. Кім біледі, «Өз ақылым ақыл-ақ» - қа

басты ма екен?

29/VI-2004

Тоқыраудан тоқтауға бет алу

Бүкіл табиғаттағы жаратылыстың басталуынан бері қарай

талай кезеңдер өткендігін ғалымдар да, ойшылдар да, тіпті,

қарапайым адам да ой көзіңмен қарасаң, көрініп – ақ тұрғандай ма

дейсің. Сонда сол құбылыстың даму барысында даму жолдарының

шапшаң да, баяу жерлері де болатындай. Дегенмен, өсу, ұлғаю,

басқа түрлерге де өзгеріп кету барысында бастапқы түрін, қасиетін,

тіпті тіршілігін де жойып алу болса керек. Бұл нәрсе қоғамдық

құрылыста да болады. Қашан қалай пайда бола бастаған деген

мәселеге адам баласы нақты жауап айтуы қиын, үйткені ең алғаш

басталуы тұралы мәлімет жазба түрде жоқ. Сондықтан да біздің

айтарымыз бәрі бір Аллаға ғана белгілі дейміз. Олай дейтініміз

жаратылыстың бір жаратушысы, бізше Алла, заңдылығы бар екендігі

есі дұрыс адамзатқа аян. Дүние жүзіндегі халықтардың кейбіреулерін

жеттіккен деп те жатамыз. Сонда да болса, сол жеттіккен

дегендерімізге де әлі сыры белгісіз шешуі табылмаған табиғатта

құбылыстар, тылсым дүниелер де бар. Тағы да мұны бір Алла ғана

біледі деп, өзімізді өзіміз жұбатамыз. Сол ұзақ жаратылыс

кезеңдерінде нешелеген қоғамдық құрылыстар болған. Олардың өз

заңдары, діндері де болған, Сол заңын да, дінін де ел басқару

құралы механизмі деп санаймын. Бір қоғамнан екінші қоғамға

ауысса, заңы да, саясаты да өзгере салады: жаңа идеология пайда

болады. Оны қостамасаң, бағынбасаң, ол қоғамда өмір сүре

алмайсың, бейімделуге тиістісің. Үлкен нәрсенің осылайша

бөлінуінен, бөлшектенуінен, ыдырауынан кішірейе беруге, жоқ

болуға бет ала ма деп ойлаймын. Сонда да болса, сол қоғамды

басқарушының әлдісі әлсізін түрлі жолмен өзіне тәуелді етуге

тырысады. Ал бірақ оның ақыры бұзылып, яғни өзгеріп, өзгергенде

зиянды жағына қарай (экология) кетіп бара жатқанын білсе де, сол

бағытымен бара жатыр ма деймін. Оны діни жолмен айтқанда, ақыр

заман дейді-ау. Ол қашан болады, әрине, белгісіз. Белгілісі сол-кім

өмірден орын тебеді, яғни, өмірі таусылып, о дүниелік болғаны. Міне,

сол адамның ақыр заманы басына туғаны болса керек. Соның өзі

әркімге әртүрлі жолмен келеді: аурумен, кездейсоқ апатпен т.б.

жолмен, ең соңында, қартайып, бүкіл мүше тозумен келсе керек.

Осы соңғы жолмен өмір сүрушінің басында тоқырау деген қартайып,

бойынан әл кетіп қалған кезде болады ма деймін. Осы тоқырау деген

қоғамдық құрылыста да кездесе ме деймін. Соны біз бастан кешкен

жоқпыз ба?! Тоқыраған қоғамды қалпына келтіру ақылды

елбасшының жұмысы дейік. Қалпына келтіруге болады, ол өте қиын,

ақыл-парасат керек-ақ. Мұның экономикалық жағын көп ұзамай – ақ

306

жөндер – ау, адамда өзгеріп кеткен парасаттылықты қалпына түсіру

– қиынның қиыны: адамды адамгершілігі бар, парасатты жасау деген

сөз. Білімі бардың барлығын парасаттыға қоса алмаймын.

Келіспесеңіз, Мұхаммед Ғ.С. ның 1-хадисін оқыңыз. Жасы үлкейіп,

қартайып барып тоқыраудың қоғамның тоқырауынан айырмасы бар.

Бұл-тозған, күні озған. Ендеше осыны кез келген қартаң тартқан