Хімка з Нюркай знікаюць у доміку. З'яўляецца прарок з божым жаніхом. Апонші — з кепкай набакір і цыгарэтай, якую перакатвае паміж вуснаў. Ён дзёрзка азірае бабаў. Жанчын раптам бытта падмяніў хто. Прысмірнелыя, глядзяць з захапленнем і звычайнай бабскай цікаўнасцю.
Г а л а с ы. Вядуць! — Гэ-эны, дачака-аліса! — Мой мужык шчэ ўчора паказваў мне на вёсцы, я пазнаю! — Бач, і папяроску курыць! — Казалі ўсе, што файны, аж ён такі і е! — Ах, як валасы кучаравяцца! — А стройны — бы таполь! — I дужы надто, кажуць! Мажны мужчына! — А вачыма, а вачыма — так і стрыжэ!
Альяш вядзе малойца па калідоры, утвораным бабамі. Са звар'яцелымі вачыма ад прыступу ўзбуджанасці некалькі бабак рынуліся да божага жаніха, пачынаюць хапаць яго.
Г а л а с ы. Ой, пусціце мяне гэтыя святыя ножанькі пацалаваць! Дайце мне святыя ру-учанькі!..
Божы жаніх (выплёўваючы цыгарку і з усмешкай, бытта ад козыткі). На, дурная, патрымайса, думаеш, пашкадую такой крале?!
Жанчыны змаўкаюць. Альяш з хлапцом заходзяць у дом, куды зайшла божая нявеста. Станкевіч-званар наматаў вяроўкі на руку, чакае сігналу. Напруджаная цішыня.
П і л і п і х а. З Госпадам яны там якраз дамаўляюццо!
Выходзіць Альяш з Хімкай, спыняюцца на ганку. Хімка трымае запаленую свечку. На твары старога — усмешка дабрадзея.
А л ь я ш. Браты і сёстры! То пастаньмо на калені, памолімсо Богаві, хай Гасподзь праявіць міласць і сатварыць сваё таінство!
Усе бухаюць каленьмі ў пясок, шэпчуць малітвы. Затым цягнуць да неба рукі, лямантуюць.
Г а л а с ы. Ісусе Хрысце, сыдзі ў Нюрку Сабэсючку! — Спашлі сваё знаменне, выслухай лішне смелыя малітвы сірот сваіх, унемлі просьбам нашым, Госпадзі! — Дай сілу Адама, спашлі яму цярпенне, каб ён мог зрабіць сваё, Госпадзі! — Усемагутны пане неба, які ўтварыў цуд і даў магчымасць нарадзіць дзіця Саары, калі ёй было сто гадоў, уваж і нашы малітвы, пашлі цуд на зямлю шчэ раз! — Дай ім лёгкае зачацце, госпадзі, явісь благадаць божая! — Блаславі святое чэрава, у якім будзе другі сын твой расці!
X і м к а. Блаславі і сасцы дараженькія, што стануць яго карміці! Блаславі і вусны анёльскія, вочы серафімскія, што яго песціць будуць! Блаславі і рукі, якія насіць яго будуць! Блаславі голас яе чысты, што лашчыць дзіця стане! Блаславі рабыню божую Нюрку Сабасючку з Забагоннікаў— новую мацер божую!
Людзей разбірае дрыготка. Яны агорнуты гэткай жа ўзнёслай радасцю ды адчуваюць сябе часткай маці-прыроды, бы далёкія нашыя продкі ў «ночы кахання» на Купалу.
Жаночы віск(зхаціны). А-а!..
З грудзей у баб вырываецца ўздых палёгкі. Б'е звон.
Б а б ы (крычаць яму ўрытм). Госпадзі, дзякуй табе, што нас уважыў!
Бом!
Хвала табе, Госпадзі!
Бом!..
Звон змаўкае. Альяш узнімаецца з кален, ідзе ў домік, за ім, прыкрываючы ад ветру свечку, тэпае Хімка. Бабы шчыльным натоўпам ціснуцца да ганка, на тварах — цікаўнасць і бессаромныя ўхмылкі.
Б а н а д ы к. Ото ж смеху будзе, калі Нюрка дзеўку родзіць, куды Альяш яе дзене? Пагарыць, бы Заблоцкі на мыле!
Станкевіч. Ужэ не раз гарэў — жывучы, зараза!
Б а н а д ы к (рагоча). А то шчэ тройню родзіць!
Станкевіч. Жарты — жарабец такі!..
Б а н а д ы к. Ну, родзіцца малое і які ж з яго Хрыстос, з малого?
Станкевіч. Стары дурань сам не разумее, куды яго заносіць, хочаш зразумець ты? Пайшлі іграць!... (Абодва знікаюць.)
Жонка Антанюка. Куды маладыя падзяваліса?!
П а л о с я. Канчалі б мілавацца, выходзілі б!
П і л і п і х а. Не для распусты пайшлі якой!..
М а й с а к. Ха, іншым толькі дай волю!..
У дзвярах — хлапец без шапкі.
М а й с а к. О, жаніх паказаўсо, глядзіце!
Ж о н к а А н т а н ю к а. Чаму адзін?! Трэ і яе вывесці!
А л ь я ш. Нюрка хай ачуняе. А вы, брацця і сёстры, цяпер слухайце, што вам скажу. Аб'яўляю вам найдрошчую ва ўсім свеце весць! Бо дрошчай весці за гэту быць не можа! Аб'яўляю ўсімі народам другое прышэсце Госпада і канец свету! (Бярэ тоўсты фаліянт, водзіць пальцам па пергаменце, чытае.) «..Калі паўстане царство на царство, настануць глады і землетрасенні! Палі і лясы ўсцелюць трупы, збяруцца арлы і глытаць іх стануць! Звёзды з небі спадуць, сілы нябесныя пакалеблюцца, зямля расколецца, як арбуз, дымы і агні з яе паваляць, а ўсё жывое праваліцца ў агонь, згарыць! (Жах. Енк. Крык. Плач. Завыванні.) Але раней на ўзгорку пад Ляшчыной я пабудую горад Вершалін. Хто верыць у мяне, пасля туды пераселіцца, бо гасподзь бог Вершалін не кране, а заменіць яго ў рай! I будзем, брацця і сёстры, жыць у Вершалінскім раі ва векі вякоў, амін!
Н а т о ў п (хорам). Амін!
Г а л а с ы (скрозь плач і завыванні). Ратуй нас, Ілья! — Вядзі ў зямлю абетаваную! — Бяры нашыя душы, бяры сэрцы, грошы бяры, кароў і коней ды гаспадаркі забірай, адно ратуй нас, Альяш! — Не аддавай нас арлам! Не хачу ў аго-онь!!!
ЧАСТКА ДРУГАЯ
КАРЦІНА ПЕРШАЯ
Хата Альяша. Стол, пад лавай кошык з бульбай. На сцяне рэшаты, хамут, збруя. Над сталом іконы, каляровыя партрэты «Айца Альяша», лампады. У кутку — жабрак з Хімкай — поўныя набожнай пашаны да свайго ідала. Прарок з пугай за халявай кленчыць перад іконамі. Ля стала пісар з тоўстым блакнотам збіраецца абмакнуць пяро ў чарнільніцу. Ля ног прарока — конская торба, з якой вылазяць камы грошай.
А л ь я ш (б'е паклоны). Ангел божы, храніцель святы, жывот мой саблюдзі ва страсе Хрыста, разум зацвярдзі ва ісціным пуці...
П і с а р. Айцу Мікалаю Рагісу для новай Бібліі пра вас патрэбно слово ваша! Усё абяцаеце, а не кажаце яго! Бо хоць і канец свету настае, але ж Біблія і тады, мусіць, патребна будзе!...
А л ь я ш. Шчэ і ты са сваім!.. Біблія, вядомо, патрэбна, заўша. Ладно, пытайса, пра што хочаш ведаць.
П і с а р. Хто, па-вашаму, дастойны ў Бога?
А л ь я ш (шкрэбае пад пахай). Ва сне ікона мне казала: той дастойны Усявышняго, хто зніме шапку перад крыжам.
П і с а р. Так і пісаць? (Макае пяро.) А яшчэ — на пропаведзях вы гаворыце заўша, што пасля смерці людзі ў сабак пераходзяць. Як гэто разумець?
А л ь я ш. Не датумкаеш? Шчэ і вучаны! Што такое, па-твойму, сабака? Цело чалавека пасля канчыны ў магіле на пыл рассыпаецца, вадой сцякае, а душа на сёмым небе чакае страшнаго суда. Гэто ў такіх, бы мы з табой, у каго іскра божая. А грэшнікі — тыя без іскры, таму бобікамі робяцца. Потым лётаюць па вёсцы ды золато за хлявамі збіраюць, покуль да пекла! (Пісар з недаверам ківае галавой.) А як ты хочаш? За добро было б ім інакш!.. А машкары, гусеніц розных, лярваў чаму так развялосо? Таксамо з-за грахоў! Сяджу раз пад хатай на прызьбе, а Гасподзь мне шэпча: «Альяш, хай людзі сэрцы свае аслабаняць ад грахоў, то свет ад паскудства я ачышчу!»
X і м к а. Не любіць Альяш гаварыць, надто не любіць. Калі ж пачне — бы вузялкі вяжа!
Ж а б р а к. I міністар другі такое не прыдумаў бы!
А л ь я ш. Ат, вазіса тут з вамі! Трэ Вершалін канчаць, — канец усяму хутко і тады ўсе з мёртвых паўстануць страшнаго суда чакаць!.. (Збіраецца ісці.)
Уваходзіць Данілюк.
Д а н і л ю к. Пачакай, Ілья! Рабіць штось трэбо з (паказвае на пісара) яго Рэгісам! Айцец Мікалай так напіваецца, што без нагавіц па вуліцы лётае!
А л ь я ш. Бо ён — бас, а такія мусяць піць! Думаеш, адкуль голас бярэцца? Ад гарэлкі. Усе басы п'юць! Ат, мало нам тут засталосо, на тым свеце рассудзяць нас усіх!..
П і л і п і х а (улятае). Ілья, ты тут таўчэшса, а там унь — Хрыстос ходзіць па полі! Пастухі бачылі, як раненько апускаўсо па воздусі з хмары на зямлю! Дарожкай сабе гэтак ідзе ды жытам кланяецца, птушачак бласлаўляе!..
Д а н і л ю к. Цьфу, дурная баба — ёй толькі адны забабоны! Гэта — Іван Мурашка з Валыні.
А л ь я ш. Чаго той мурашцы тут трэ?
