EF. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра тату

Адзін з сама яркіх дзён майго дзяцінства – калі тата прынёс дадому мікрахвалёвую печку. Колькі было весялосьці, узрушэньня й радасьці! Толік і Колік тупацелі па хаце, абіраючы ёй прыгожае месца – на люстраным трумо, на падаконьніку, пад лісьцем фікуса, побач з політэхнічнымі слоўнікамі, на лядоўні, на раялі – а Валік цягнуў сьледам падаўжальнік. Папіскваючы зь нецярпеньня, мы спрабавалі нашыя першыя рэцэпты: разагравалі ролтан, плавілі плястылін, пяклі на дубчыках абрыкосы й райскія яблычкі. Гэта быў наш маленькі камін!

Але тата ня браў удзел. Уткнуўшыся ілбом у шыбу, ён сумна глядзеў у цемру, марнаваўся – чакаў маму. Ён дужа кахаў маму, дужа безадказна! Тата казаў, што каханьне падобнае да арэляў – яно рэдка застаецца ў раўнавазе. Тата быў занадта цяжкім і засеў унізе, а мама ўзьляцела высока-высока ў халоднае паветра. Яна звычайна зьяўлялася дома ўдосьвітку, раскошная, напудраная, пагардна стомленая. Тата, які дагэтуль чакаў у куце вітальні, ускокваў з крэсла, падбягаў, цягнуўся вуснамі. Мама ніколі не прымала пацалунак, але ён тым ня менш штовечар апырскваў вусы й бараду духамі, з флякона з гумовай грушай-пульвэрызатарам. Але хопіць пра сумнае! Вось як мы паджартавалі аднойчы над татам: Толік і Колік вылілі ягоны «Comme de garçons» у фікус, а Валік насікаў у апусьцелы флякон. Увечары тата як заўсёды багата апшыкаў твар, і вакол яго павісла воблака даўкага паху мачы. Жоўтыя кропелькі на лінзах пэнснэ. Вядома, ён усё заўважыў. Але туга ўжо даўно зьела яго знутры – ён ня здолеў ані засмуціцца, ані раззлавацца. Вочы ягоныя як былі, так і засталіся – сумныя й вільготныя, як лістападаўскі вечар. Апусьціўшы рукі, мы стаялі й глядзелі, як ён атупела абцірае бараду рукавом. Толік заплакаў, а Колік абняў тату за нагу. «Татухна, татухна, матуля вось-вось прыйдзе, вось пабачыш!»

F0. Уцёкі ды туляньні. У дарогу

Не пасьпеў я пакласьці ў баул швэдры, як Белы Паляўнік ужо стаяў у дзьвярох. Цяпер я як сьлед разгледзеў ягоны твар: лоб марадзёра, нос мучыцеля, рот юрліўца. Ён нічога не казаў, і я ня ведаў, што рабіць. Адвага пакінула мяне. Не хапала нават сілаў працягнуць руку па шырокі шавецкі нож, які я заўсёды трымаў на стале. Нарэшце ён прамовіў:

– Зьбірайся.

– Куды? – недарэчна мэкнуў я.

– Назад.

Палёгка, адтэрміноўка. Я думаў, ён зганьбіць і заб'е мяне адразу. Дрыготкімі рукамі я сабраў швэдры, перамяжоўваючы іх клуначкамі сашэ, прыладзіў зьверху прас. На дно другога баула я апусьціў коўдру, на яе – гантэлі, на іх – прасьціны, навалачкі й шторку для ванны. У трэці баул ляглі кілімок, шкарпэткі, майткі, талеркі, шапачка для плаваньня. У чацьвёрты – лялечная хатка, пара крышталёвых келіхаў, пажухлы Пэтрарка, патэльня, зімовыя вусьцілкі, кашулі, запанкі, каўнерыкі. Гэта была яшчэ наўрад ці палова, але ледзь я дакрануўся да пятага баула, Белы Паляўнік спыніў мяне кароткім гартанным вокрыкам.

Толькі цяпер я ўсьвядоміў, як асеў, як прывязаўся. Каб пацягнуць час, я прапанаваў яму кавы ці какавы, але ён непрыступна матнуў галавой. Аднак дазволіў мне даесьці маленькія бэжавыя пернічкі са смачнай фруктовай начынкай – не хацеў надломваць мяне раней часу. Я жаваў пернічкі і гладзіў абрус: бывай, бывай. Я аглядаў усё – патрэсканыя трубы, выцьвілыя шпалеры, лятуневыя шпінгалеты. Маю сальніцу, маю перачніцу, мае зубачысткі. Ня ў сілах саўладаць, я парасьпіхаў іх па кішэнях. Яму было ўсё роўна.

Мы выправіліся. Белы Паляўнік падхапіў першыя два баула і панёс іх зусім лёгка, нават памахваючы. Я валачыўся сьледам, хістаючыся пад цяжарам і закусваючы губу. Мы спусьціліся ў ліфце і выйшлі на дарогу. Таксоўка спынілася імгненна: мясісты гвардыі лейтэнант у адстаўцы, зь пярсьцёнкам-пячаткай. На чыгуначным вакзале я сядзеў на баулах, Белы Паляўнік стаяў па квіткі, шукаў касірцы бяз рэшты. Мы чакалі цягнік у піўной, пілі таматавы сок. Насільшчык у фуражцы каціў мой пажытак, правадніца ўсьміхалася, начальнік цягніка казыраў і ляскаў абцасамі. Калі мы засталіся ў купэ адны, Белы Паляўнік загадаў мне разгортваць ложак, апранаць піжаму і класьціся.

F1. Зь ліста Толіка. Пра загадзеньне

<...> набыў у апошнія гады вельмі пажыўную звычку загадзя разьвітвацца з усім, што можа аказацца дорага. Да прыкладу, з чалавекам: глядзіш яму ў вочы, чуйна слухаеш голас, з сумам любуесься рысамі. Кажаш сабе: прыйдзе час, і я больш ніколі ня ўбачу яго, ніколі, ніколі. І за некалькі дзён, у якія зноў бачыш яго, насычаесься растаньнем, напітваесься, перагараеш. І потым табе ўжо лёгка і спакойна, бо ты ўжо разьвітаўся. Рыхтык гэтак жа зь месцамі, з хатамі, з гарадамі, з усім. Рабіце гэта загадзя, братцы, так нашмат прасьцей, паверце. Ідзіце й разьвітвайцеся прама зараз, што карысьці марудзіць? <...>

F2. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра самага пошлага чалавека

Мы з брацікамі вельмі доўга былі маленькія, але пакрысе ўсё ж уздужалі й сталі зусім дарослыя; аднак наш тата нічога й ведаць не хацеў і па-ранейшаму імкнуўся распавядаць нам казкі. Хоць спалі мы цяпер у розных пакоях, адгароджваліся ад яго жонкамі, немаўлятамі, крэдытамі, зімовай рыбалкай, замыкаліся на замкі, але ён час ад часу ўсё ж прымудраўся засьпець нас разам і расказаць казку. І чым болей ён старэў, тым бессэнсоўнейшыя рабіліся ягоныя гісторыі.

– Паслухайце, дзеткі. Жыў на сьвеце калісьці падаўней адзін добры чалавек, па прафэсіі аналітык. Усім ён быў добры, і галянтны, і далікатны, і тварам прыгожы, але была ў яго маленькая слабасьць, кшталту нэўрозу – панічна баяўся здацца пошлым. Праз гэтую боязь правёў ён паўжыцьця ў ненатуральнасьці і натужнасьці, намагаючыся ўсё рабіць вытанчана і дасканала – і за зьнешнім выглядам сачыў, і гаворку шліфаваў, і густ разьвіваў – і затаміўся страшна. І вось аднойчы ў суботу, за ранішняй яечняй, яго быццам электрычным токам ударыла: чаго гэта я, га? Што за глупства? Што за дзяцінства? І пастанавіў ён тут жа, не сыходзячы зь месца, зацьвердзіцца і стаць самым пошлым чалавекам на сьвеце. Сказана – зроблена. Купіў ён у той жа дзень чорны гарнітур з бляскам, вастраносыя туфлі, лакавую скураную сумачку, адгадаваў вусы і пазногаць на мезенцы, і пайшоў па вуліцах. Аналітыку ён хутка кінуў і падаўся ў адстаўныя вайскоўцы, а па вечарох завучваў Ільфа, Пятрова ды Гайдая, каб цытаваць. Хаду ж адмыслова рэпетаваў перад люстэркам – стараўся выгнуць ногі колам, як у жакея. Неўзабаве аднак усяго гэтага яму падалося мала, і ён надумаўся завесьці адпаведную кабету. Доўга шукаў ці не, але ж такі знайшоў, і якую! Гадоў пад пяцьдзесят, таксама з былых, мажная, загадчыца, фарбаваная-перафарбаваная, з залатым крыжыкам, завітая і на абцасах. Яна адчувала такую ж хваравітую цягу да пошласьці, і яны адразу пакахаліся. Ён прыходзіў да яе зь лікёрам і тортам, а яна чакала ў капелюшы з вэлюмам і панчохах ў сетачку; потым вячэра пры сьвечках, ток-шоу, караоке, гарэлачка, таксоўка, рэстарацыя, ікорка, танга і камасутра. А па раніцах яны ляжалі ў ложку, елі эклеры, выціралі пальцы аб прасьціны і раіліся: што болей пошлае – Кент шасьцёрка ці Ява Плятынум? Брус Лі ці Брус Лябрус? Баярскі ці Бродзкі? Куінз ці Дорз? Шышкін ці Босх? Але доўга так, вядома, цягнуцца не магло, паціху пачаў аналітык сумаваць і задумвацца: што болей пошла – жыцьцё ці сьмерць? Быцьцё ці нябыт? Іманэнтнае ці трансцэндэнтнае?..

У такіх месцах нават мне рабілася млосна – я перарываў тату, хлусіў, што пара на працу і ўцякаў, пакідаючы яго аднаго. Мне нашмат болей падабалася цішыня: абыходзіць хату вакол, асьцярожна рассоўваючы травы, непрыкметна заглядваць у вакно і назіраць, як ён жуе цукерку, нячутна сёрбае гарбату, складае й разгладжвае фанцік.

F3. Аповед Коліка. Пра задуменнага чалавека

Мой брат Колік апавядаў, што аднойчы патрапіў у камэру да надзвычай задуменнага чалавека. Калі звычайныя задумлівыя людзі ніколі не адмовяцца ад гутаркі і будуць старанна слухаць вас хоць тры гадзіны запар, дык той сукамэрнік быў не такі: не зьвяртаючы ні на што ніякай увагі й нават не пазнаёміўшыся з Колікам, ён дні напралёт ляжаў з заплюшчанымі вачыма, але ня спаў, а пра штосьці ўзмоцнена разважаў – гэта было відаць па зрушэньням ягоных броваў і маршчынаў на лобе. Уначы ён, здаецца, ненадоўга заснуў, але пад раніцу чхнуў, пачухаўся і неяк дзівосна засоп. Ня вытрымаўшы, Колік устаў і патрос яго за плячо, і трос, пакуль чалавек не расплюшчыў вочы. «Чаго табе?» «Ты мне спаць замінаеш. Пагаворым?» Чалавеку відавочна не хацелася размаўляць, але ён зь ветлівасьці сеў, праціраючы вочы. «Больш за ўсё на сьвеце я люблю думаць. Толькі гэтым і займаюся, ага. Няма лепшага задавальненьня! Часам зусім выпадаю – дык ты мяне штурхай, калі перашкаджаю, гэта нармальна». Чалавек расказаў, што яго пасадзілі ўжо даўно, пасьля таго, як ён распавёў усім пра свае думкі. «Быццам мне ёсьць нейкая розьніца, дзе думаць! Ідыёты». Ня ў сілах утрымацца, ён ізноў лёг і закрыў вочы. Часам ён усьміхаўся, варочаўся, крактаў, прыцмокваў, а апоўдні да таго задумаўся, што пачаў гігікаць і нават лёгенька падскокваць ўсім целам. Колік ізноў стаў трэсьці яго і запатрабаваў падзяліцца думкамі. Але чалавек зірнуў на яго і засьмяяўся: «Не ўжо! Досыць мне і тога разу. Столькі крыкаў і мітусьні. Больш я нікому не даверуся». Колік спачатку абурыўся, але потым ачахнуў – не забіваць жа чалавека праз такую драбязу. Затое за ім было пацешна назіраць: як ён, паглыбляючыся ў роздумы, грымасьнічае, то кусаючы вусны, то аблізваючыся, а то й стогнучы з асалоды.