У адзін з апошніх дзён, вярнуўшыся дахаты, я засьпеў дзьверы ў кватэру разнасьцежанымі, каберац – затаптаным, падлогу на пляцоўцы – пакрытую белымі крэйдавымі сьлядамі, цераз парог да лесьвіцы. Думкі спыніліся ўва мне, і я павольна ўвайшоў. Мой улюбёны зялёны плястмасавы тазік сустрэў мяне ўверх дном, зь непапраўнай расколінай ад ручкі праз усю бакавіну. Куртка распласталася ля яго, з вывернутымі кішэнямі, з вытрыбушаным капюшонам, з падпаленымі запальнічкай гузікамі. Я заплакаў. У кутку, на павароце да кухні, ляжаў зьнявечаны зэдлік, з выламанымі ножкамі, з выдраным з тарцу кантам. Кроплі клею на сучляненьнях, яловыя сьлёзы на сколах вуглоў. Хто мог быць да такой ступені жорсткі? У ваннай лілася вада – кран быў скручаны, кафляная плітка пабітая долатам, мыйка сточаная напільнікам. З разэткі цягнуўся доўгі кабель, да самае кухні, дзе на стале скурчыліся відэльцы, лыжкі й рондальчыкі, кожны з падвойным зьмяіным укусам ад электрычнае дугі. Па падаконьніку быў рассыпаны чай, і кожную чаінку мэтадычна раздушылі чымсьці цяжкім, жалезным. Нехта выкручваў лямпачкі і з высілкам трос іх, каб сарваць сьпіралькі. Нехта заганяў пад шпалеры зубачысткі і абломваў іх, як стрэмкі. Нехта плюхнуў у сальніцу вады, добра высушыў фэнам і атрыманым каменьчыкам падрапаў люстэрка. Але самае жудаснае выявілася ў пакоі: тоўсты сіні том Сэтан-Томпсана «Жыцьцё дзікіх зьвяроў» быў зьнявечаны й бязьлітасна разадраны. Скамечаныя, сжаваныя й зьдзекліва разгладжаныя старонкі высьцілалі падлогу і ложак, адныя запэцканыя, іншыя забруджаныя, трэція з пакеплівымі рэмаркамі на палёх. Асабліва дасталася лісічкам – нехта ненавідзеў лісічак настолькі, што дробна ірваў ды крэмзаў кожны малюнак, пераціраючы абрыўкі далонямі да распушаных галачак. Лісічкі, лісічкі, шаптаў я ў падушку, зваліўшыся на ложак, прабачце мяне, бо я ўсё гатовы быў зрабіць дзеля вас, заўсёды, прабачце мяне.
D3. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра самага добрага чалавека
Напярэдадні сьвятаў, перад Калядамі ці перад днямі нараджэньня, калі мы з брацікамі чакалі казачных падарункаў, нам ужо не хацелася слухаць страшныя казкі, а хацелася чагосьці надзвычай добрага. Тады мы ішлі да мамы й залазілі да яе пад шырокі вязаны плед.
– Матухна, а хто быў найдабрэйшы чалавек на сьвеце?
– Шмат іх было на сьвеце, дзеткі, добрых людзей! – ахвотна адгукалася мама. – Усёй ночы ня хопіць, каб толькі імёны пералічыць. У адным нашым месцы пражывала ніяк ня меней за тры тысячы самых добрых людзей, а сама найдабрэйшы зь іх быў адзін судзьдзя. Насіў ён сівую бараду-рыдлёўку, як Дзед Мароз, паходны фрэнч колеру хакі, як Робін Гуд, і зялёныя вэльвэтавыя нагавіцы зь дзіўнай назвай штроксы, як чараўнік Гудвін. Да кожнага стварэньня меў ён ласку: і птушачкам кармушкі майстраваў, і кацянятак малачком частаваў, і дзетак малых пернічкамі трактаваў. Час той быў няпросты, трывожны, галодны, а ён увесь свой паёк судзейскі людзям раздаваў – то сябрам, то суседзям, а то й нават дзяўчынам незнаёмым наўпрост на вуліцы. Працаваў ён на знос, па дваццаць гадзінаў запар – бо вельмі шмат людзей у тыя часы пад суд трапляла, хто сапраўдны злачынец, а хто й па намове несправядлівай. Зь беднасьці ды зь няшчасьцяў злосныя былі людзі, і паклёп не за нягоднасьць лічыўся, а за вымушанасьць. Судзьдзя ж наш усіх адной меркай судзіў, ні на твары, ні на чыны не глядзеў, ні на артыкулы, ні на абставіны – усім аднолькавы расстрэл. Аднак для кожнага прысуджанага хвіліна ў яго знаходзілася з тлумачэньнем і суцяшэньнем: жыцьцё маўляў цяпер халоднае й небясьпечнае, сынку, куды як лепей спакойная сьмерць; ідзі зь мірам і нічога ня бойся. Многія слухаліся яго, але многія й наракалі: ды як жа нашыя дзеткі, згінуць жа без карміцеляў! А судзьдзя ім у адказ: у дзіцячым доме крапчэйшыя вырастуць, ужо паверце мне; ведаю не па чутках, не трывожцеся; а хто ня выжыве, дык так яно і лепш. Бывала, нават салдацікаў стомленых добры наш судзьдзя падмяняў: ідзіце пасьпіце, унучкі, высьпіцеся, дый сэрца спакайнейшае будзе, я тут сам пастраляю. Тады мала хто зь людзей яго любіў, хутчэй за пачвару лічылі, і толькі некаторыя разумелі. Аднаго разу на досьвітку вёў ён на расстрэл сьвятара, і той па шляху ўпікнуў судзьдзю: столькі людзей ты загубіў, стары, пра душу уласную забыўшыся; што цяпер сам перад Судом скажаш? Праўда твая, брат, адказваў судзьдзя, не турбуюся я пра душу уласную, што мне зь яе; толькі пра людзей думкі мае, каб ім добра зрабіць; вось і ты – навошта табе нягоды зямныя, ляці сабе ў рай. Дужа зьдзівіўся сьвятар гэтым словам і, падумаўшы, пакланіўся судзьдзі й руку пацалаваў. А неўзабаве пасьля гэтага зьнік судзьдзя – кажуць, падпільнавалі яго ў лесе няўдзячныя грамадзяне, забілі й замучылі да сьмерці амаль што голымі рукамі, ды ў яру закапалі. Вось як бывае, дзеткі. Хочаце кампоціку?
Але мы з брацікамі ўжо ня чулі прапанову – мы салодка спалі пад цёплымі матулінымі рукамі, і нам сьніўся добры ваенны Дзед Мароз з доўгай мяккай барадой колеру сьнегу.
D4. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра старэнькіх
У дзяцінстве, калі мы з брацікамі бачылі старэнькіх, мы не маглі ўтрымаць сьлёзы. Іхныя няспраўныя рухі, іхная бездапаможнасьць і безабароннасьць, іхныя далікатныя як цукар косткі і тонкая карычневая скура – усё выклікала ў нас глыбокі смутак і хваравітае пачуцьцё безвыходнасьці. Мы ішлі за старэнькімі некалькі кварталаў, усхліпваючы і падтрымліваючы адно аднаго за плечы, а потым, ня маючы сілаў трываць роспач, садзіліся на лаўку і плакалі. Бывала, старэнькія азіраліся й заўважалі нас – тады яны вярталіся, распытвалі і, даведаўшыся прычыну гора, прымаліся суцяшаць. У справу ішлі і апавяданьні пра тое, як цудоўна ім жывецца, і песенькі, і пірожныя, і нават хлапушкі, але мы не маглі супакоіцца і ўсё галасілі, галасілі. «Цьфу на вас, маленькія прыдуркі!» – азлабляліся тады старэнькія і сыходзілі нэрвовай хадой, нахмурыўшы бровы. А мы стагналі, вылі адно ў аднаго на грудзях. Выплакаўшыся ўволю, мы абціралі апухлыя вочы і глядзелі, што пакінулі старэнькія. Зь пірожных нам больш за ўсё падабаліся шакалядныя бульбачкі, празь іх на душы рабілася весялей. Часам трапляўся пірог з капустай, а зрэдку – вэнджаныя яйкі. Некаторыя старэнькія пакідалі нам сурвэткі ды пакуначкі для сьмецьця, і мы рабілі зь іх чалавечкаў, а потым давалі разьвітальны салют з хлапушак. І тыя старэнькія, каго мы пазьней сустракалі другім ці трэцім разам, больш не выклікалі ў нас смутку – бо мы зь імі ўжо разьвіталіся.
D5. Зь ліста Толіка. Пра мармэлядкі
<...> альбо піва, альбо тытунь, альбо піца – дробязі гэта ўсё, ну, для мяне прынамсі. Але ёсьць у жыцьці рэчы, да якіх прызвычайваесься, і адмовіцца потым – намаганьне тытанічнае. Вось, ці паверыце, прыахвоціўся я да такіх маленечкіх цытрынавых мармэлядак, жоўценькіх. Пакуначак за вячэрай – ці шмат гэта? А кожная мармэлядка пасыпаная цукарком. Год еў, два еў, а цяпер захацеў спыніцца – і не! Не магу адмовіць сабе. Яны паўкругленькія, як долькі. Нават да сымптомаў даходзіць – горыч у горле, цяжар у тулаве, сьлёзы бясьсільля... А бывае, зьбярэсься ўвесь у кулак, як сталь! І не зьясі! І не зьясі! А потым, калі ўжо ня зьеў, мяркуеш: ну вось, я ж перамог? Перамог. Зараз можна хаця б адну? Можна. А рукі ўжо самі фанцік разгортваюць! І зноў прорва расчыняецца... яны такія кісьленькія <...>
D6. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра чаканьне
Калі мы з брацікамі ўзмужнелі, ані дня не праходзіла, каб Хуліё не расказваў нам у падрабязнасьцях пра сваіх прыгожых сябровак і пра сваё каханьне да іх, такое неаднолькавае і кожнага разу непадобнае. Але часам да яго падступалася мэлянхолія, і ён пачынаў абстрагавацца і абагульняць.
– Ведаеце, брацікі, я з самага дзяцінства чагосьці чакаю – і ад дзяўчынак, і ад дзяўчат, і ад жанчын. Чагосьці! Нейкіх асаблівых слоў, можа. Якія кудысьці паклічуць, усё аканчальна патлумачаць і ўсё назаўжды зьменяць! І пачнецца сапраўднае жыцьцё, шчасьлівае, паўнаводнае! Але чамусьці гэта ніколі не адбываецца...
