– Але татухна, – перарвалі мы, каб ня слухаць самае страшнае, – атрымліваецца, шакалядныя пернікі сталі нам менш падабацца таму, што яны сапраўды сапсаваліся?

– Атрымліваецца, што так, – адказаў тата, але такім ізмрочным і пагрозьлівым тонам, што з тых часоў мы ніколі не адмаўляліся ад шакалядных пернікаў, і елі іх з ранейшым смакам.

90. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра разважлівых людзей

Калі наш тата амаль заўсёды бываў у гуморы і, бяз стомы арудуючы шылам, бясклопатна напяваў пад нос песенькі, пра шаланды, пра лаў супрым ці пра прыгожую млынарыху, дык мама часам адкладала рукадзельле й сядзела ў вялікім смутку, незразумела зь якой прычыны. У такія моманты, каб яе адцягнуць, мы прасілі казку, і яна згаджалася. Пасьля вясёлых казак мы разам весяліліся, ну а пасьля сумных разам і сумавалі – бо гэта лепш, чым у самоце і немаведама з чаго.

– Даўным-даўно, дзеткі, далёка-далёка, была адна краіна. Людзі ў гэнай краіне жылі простыя, мірныя й разважлівыя. І вось аднаго разу, калі надышоў час выбіраць ім кіраўніка, выбралі яны маладога й простага хлопца, такога ж разважлівага, як і самі. Радаваліся людзі – наш чалавек, добрае зь ім будзе жыцьцё! Але вось нядоля – хлопец, як толькі на трон узьлез, адразу нібы атупеў: пачаў такія глупствы з трыбуны казаць, што і ў цырку не пачуеш. Падзівіліся людзі, пасьмяяліся, а потым разважылі – ну дык што, што глупства, мы й самі ня надта разумныя, ці нам яго асуджаць? Так і павялося. Пачаў ён хлусіць, а людзі меркавалі – ну дык што, хіба нам не выпадае хлусіць? Пачаў ён цёмныя справы каламуціць, але людзі меркавалі – ну дык што, мы б таксама каламуцілі на ягоным месцы, хіба мы такія ўжо празрыстыя? Так і цёк час. Справы ў краіне ішлі як у балоце, але кіраўнік не жадаў сыходзіць з трона, затыкаў ірты і падмяняў на сваю карысьць законы, а людзі меркавалі – ну дык што, гэта здаровая прага да ўлады, хіба няма яе ў кожным з нас? Ён лаяўся зь іншымі краінамі, а людзі меркавалі – ну дык што, затое мы самі па сабе. Ён саджаў у турму і караў сьмерцю няўгодных, а людзі меркавалі – ну дык што, можа яны й праўда ў чым вінаватыя. Кіраўнік, вядома, не ахці, разважалі людзі, але лепш за яго ўсё роўна нікога не адшукаць, бо мы й самі далёка не анёлы. Так і цяклі гады. А аднойчы, калі кіраўнік, ужо састарэлы і дужа хворы, здарыўся ў асабліва дрэнным настроі, ён выступіў па радыё і кажа: як вы мне ўсё надакучылі! каб вы здохлі, тупыя вырадкі! Здохніце! І разважылі людзі – і на самой справе, ён мае рацыю, чаму б нам ня здохнуць, усё роўна ж рана ці позна ў зямлю сыдзем? Разьвіталіся яны адно з адным, уздыхнулі, дый памерлі ў той жа дзень усе.

– А што сталася з краінай, матухна? – спыталі мы.

– Зьнікла з мапы, дзеткі. Рашчынілася. Ці схлопнулася.

– Хіба так бывае, матухна?

– Бывае. Зямля вакол стульваецца, стульваецца... хоп – і няма!

Мы падумалі, падумалі, і вырашылі, што ўсё гэта нават добра: затое географы й картографы атрымалі новую працу, купілі жонкам футры, а дзецям санкі.

91. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра пасіўнасьць

– Татухна, чаму ты такі палітычна пасіўны? Ні на мітынгі ня ходзіш, ні на пікеты, не пратэстуеш зусім ніяк? – дапытваліся мы.

Тата ўздымаў бровы вышэй, зьбіраючы на лбе пабольш зморшчын, і з дэманстратыўна старэчым бразджаньнем запытваў:

– Дык супраць чаго пратэставаць?..

Некалькі сэкундаў мы, перапоўненыя абурэньнем, не маглі нават вымавіць, а потым нас прарывала:

– Татухна! – усклікаў Валік, – няўжо ты ня бачыш, як мала ў нас свабодаў? Няўжо вечныя кайданы, вечная боязь Сыбіры й расстрэлу табе даспадобы? Даспадобы, калі горшыя перасьледуюць і зьнішчаюць лепшых? А што, калі заўтра прыйдуць за табой? Будзеш пакорліва лізаць лямпасы?

– Ціха! Не вярзі лухту! – перарываў Колік. – Татка! Як можна цярпець гэтую гніль і брыдоту! Свабодаў занадта шмат! Людзі нахабнеюць, слабеюць і разбэшчваюцца! А што, калі заўтра зьняславяць матухну, а потым і нас, тваіх дзетачак? Выкажаш ім гуманны дакор? Альбо нават  зусім прамаўчыш?

– Браткі, апамятайцеся! – гукаў Толік. – Пратэставаць трэба супраць крайнасьцяў і невуцтва! Тата, мы павінныя цьвёрда выступіць за закон і супраць беззаконьня! Усё павіннае вырашацца не наводмаш, а законнымі працэдурамі! Трэба абапірацца на сусьветны шматвяковы вопыт юрыспрудэнцыі й палітыкі!

– Тат, ня слухай! – Хуліё ускокваў на крэсла. – Трэ проста любіць адно аднаго! Трэ проста любіць дабро й пагарджаць злом! Трэ разам выступіць супраць няпраўды! Разбурыць хісткую хлусьню! Чым менш зла, тым больш дабра, гэта відавочна! Вось за што трэба змагацца!

Пакуль брацікі выкрыквалі, тата нячутна адыходзіў і вышмыгваў цераз запасны выхад. Ён сыходзіў вузкімі сьцежкамі між градак і парнікоў, хаваўся ў плямістым цені памідорнага лісьця, а я краўся за ім. Прывіўшы вішню і ўгнаіўшы агрэст, ён зрываў напаўсьпелы салодкі агурочак і паварочваў яго, прымерыцца дзе смачней. І ўздрыгваў, заўважыўшы мяне: «Ролю? Навошта ты тут? Ідзі да брацікаў, бо няёмка ж…» Я імпэтна кідаўся да яго, абдымаў за нагу, прыціскаўся да цьвёрдага галіфэ. «Што з табой, дзіця?» Я шаптаў яму ў штаны, як я таксама саромеюся сваёй пасіўнасьці, але як мне ўсё абсалютна незразумела, і як я ня ў сілах змагацца з чымсьці адвольным, з адное толькі вітальнае актыўнасьці. Тата пасьмейваўся і казаў, што ў мяне, падобна, характэрны прыступ юнацкага старэцтва. «Табе трэба больш назіраць несправядлівасьці. Вось глядзі!» І ён, злачынна расчыніўшы рот, рыкаў і люта адкусваў палову цела ў далікатнага пупырчатага агурочка.

92. На адвароце партрэта. Пра палітыку

«Калі ты не цікавісься палітыкай, дык палітыка зацікавіцца табой.

Калі ты не цікавісься эканомікай, дык эканоміка зацікавіцца табой.

Калі ты не цікавісься каустыкай, дык каустыка зацікавіцца табой.

Калі ты не цікавісься акрабатыкай, дык акрабатыка зацікавіцца табой.

Калі ты не цікавісься табурэткамі, дык табурэткі зацікавяцца табой.»

93. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра каханьне і запалкі

Увясну мы з брацікамі любілі сядзець на вэрандзе, паліць запалкі і размаўляць. Толік умеў выцягнуць запалку са скрынкі й падпаліць яе адной рукой, Хуліё ўмеў сунуць падпаленую запалку ў рот, а Колік саскрабаў серу, загортваў у бляху ад кансэрвавай банкі і рабіў пэтарды. І чамусьці відовішча агня, хай і мізэрнага, натхняла нас на размовы пра каханьне, калі асабістыя і прадметныя, а калі й няўклюдна-агульныя.

– Калі хочаш спраўдзіць сваё каханьне, – уздымаў раптам паказьнік Толік, – трэба адкінуць ейную зьнешнасьць. Уявіць яе бязь цела й падумаць, за што яшчэ яе можна кахаць. Калі знойдзецца, за што – дык гэта й ёсьць сапраўднае каханьне. Бо цела тленнае.

– Не, Толік, – адказваў натхнёна Хуліё, – сапраўдным каханьнем кахаюць менавіта за прыгажосьць. Прыгажосьць – гэта боская іскра, і ў часовасьці – ейная праўдзівасьць. Кахаць мінучае – вось сапраўдны арыстакратызм духу! Вечнасьці прагне толькі баязьлівец альбо дурань.

– Што вы вярзеце? – абураўся ў такія моманты Колік, – хіба не зразумела, што кахаць за нешта – гэта нізасьць? Прыгожае цела, шчырая душа, тонкі густ аб'екта – гэта ўсё толькі мыліцы для вашага каханьня! Адкіньце іх! Вы можаце хадзіць! Сапраўднае каханьне ня ведае прычынаў.

Яны глядзелі на мяне, але мне было няма чаго сказаць, і я нічога ня ўмеў рабіць з запалкамі. Я казаў толькі: «я люблю вас, брацікі!» – і лашчыўся. «Але мы не пра гэта!» – хмурыўся Толік. «Ён як раз пра гэта!» – заступаўся Хуліё. «Не пра гэта ані ён, ані мы!» – заяўляў Колік. Ну а Валік дык і зусім грэбаваў спрачацца, ён увесь час працаваў: бяз стомы майстраваў з запалак хаткі, дрэвы, чалавечкаў і нават сэрцайкі.

94. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра служанак