Абавязкова!
6. У САКРЭЦЕ
Я, калі адсопся, папытаў у Петрыка, ці ўсё ён зразумеў. Той выталапіў вочы:
– А што?
– Як – што!? У цябе што, вушэй няма?
Петрык памацаў свае вялікія, бы лапухі, вушы:
– Ёсць быццам.
– Хіба не здагадаўся, чаму Тамаш пачаў лаяць у бок свайго двара, Маўру ўзгадаў? Не зразумею цябе, Петрык: да твайго макацёра даходзіць толькі на другія суткі. Калі не на трэція.
– Так, мабыць, – пагадзіўся Петрык і шморгнуў носам.
– Ён жа сына свайго ўспомніў нядобрым словам. Так?
– Так. Чуў.
– А чаму б ён за яго матку сваю лаяў, калі сын на фронце?
– Правільна: чаму б?
– Не здагадваешся?
– Пачынаю патрохі мікіціць. Значыць, сын Тамашоў, Георгій, не ў арміі...
– І я так думаю, Петрык. Ён недзе ў лесе... А зерне тое ці сам Георгій зацягнуў у лес ноччу, ці Тамаш... А можа, і праўда, ён пра зерне нічога не ведае? Можа, тут больш Маўра яго вінаватая,га? А Мікіта якраз не таму мехам з меткай і тыцкаў пад нос?
– Адна кодла, – сказаў па-даросламу разважліва Петрык і тузануў мяне за рукаў: ён паказаў вачмі на Тамаша, які, раз-пораз аглядаючыся назад, порстка шыбаваў да нас... Мы вымушаны былі прыбрацца са сцежкі... Куды ж ён так спяшаецца, шыбуе на злом галавы? Цікавей не прыдумаеш загадкі.
Мы прапусцілі Тамаша наперад, а потым крад-ком, пераскокваючы ад дрэва да дрэва, пачалі прабірацца за ім. Але нядоўга – неўзабаве стары, таксама з пераасцярогай павёўшы галавой па баках, падаў голас:
– Ну, дзе ты тут? – І паклаў на зямлю торбу, у якой, канешне ж, нешта прынёс. – Вылазь. Колькі можна па норах хавацца?
Адкуль вылез Георгій, сын Тамаша, мы так і не запрыкмецілі. Бы з-пад зямлі. А можа, з куста неўпрыкмет выпаўз, дзе яго лёжка? Але як бы там ні было, а Георгій стаяў перад бацькам і трымцеў усім целам, нават, падалося, ляскалі зубы:
– Здароў, бацька...
Тамаш не адразу адказаў, спярша змерыў сына з ног да галавы, а тады толькі працэдзіў:
– Ну, здароў.
Георгій насупіўся:
– Што гэта з табой?
Бач ты: хаваецца, а яшчэ і незадаволены, яшчэ і бурчыць! Тамаш жа па слова ў кішэню ніколі не лезе, нават на высокіх сходах, а што яму тут адказаць сыну, тым больш такому, які хаваецца ад вайны і людзей, трымціць, бы ліст у вецер. Таму і адказаў, высока задраўшы галаву:
– Са мной, дзякуй Богу, нічога. Ты спытай лепш, што з табой. У самога сябе спытай. Так, так! Што, маўчыш, язык пракаўтнуў? Герой!
– Спакойна ты можаш размаўляць? – не пера-ставаў ляскаць зубамі Георгій. – Як бацька з сынам?
– Бацька з сынам... Высока бярэш, бачу. Высока. А ці ёсць у мяне сын?
Георгій здрыгануўся ўсім целам:
– Што з табой? Раней жа ты такім не быў!
Тамаш нічога не адказаў, толькі ўздыхнуў і роспачна махнуў рукой: ай, гавары не гавары!..
А Георгій працягваў:
– Вы з маткай адзіная ў мяне апора. У мяне ж больш нікога няма. Нікога! Разумееш? Пеўня раніцай чую... Пазнаю: наш! Дым з печы іншы раз даплывае – таксама, здагадваюся, наш дым... Эх, бацька, бацька! Я б кожнага пеўня, можа, які ў нашай Гуце спявае, за роднага прыняў. Я, можа, расцалаваў бы яго...
Тамаш пачаў выкладваць з торбы прынесеныя скруткі, у якіх, здагадваліся мы, была ежа. Петрык, бачу, ажно сліну пракаўтнуў. Я варсануў яго ў бок: не зайдросці на чужое, ці, як казала мая мама, на чужы каравай рот не разявай. Петрык толькі ўздыхнуў – ён, відаць, сёння яшчэ нічога не еў... Менш спаць трэба.
– Людзі думаюць, што загінуў ты, – добра быў чуваць нам голас Тамаша. – І я гавару: загінуў, галаву склаў недзе Гошка. Гавару так і сам пачынаю верыць, што няма цябе... Асабліва цяпер, калі ў нашых мясцінах ціха стала, калі немцаў прагналі...
Георгій похапкам запіхваў у рот ежу, прагна глытаў, што і дурню зразумела: не кожны дзень шастае ў лес з торбай Тамаш. І хоць рот у яго быў забіты, папытаў у бацькі:
– А што ж далей? Як мне быць? Думай, бацька, думай.
– Сам натварыў, сам і думай! – пагрозліва параіў Тамаш.
– Што думаць тут? А можа зразумеюць, даруюць?
– Што жывёліну калгасную кінуў нямаведама дзе і каму? Гэта зразумеюць? І даруюць, хочаш сказаць, гэта? Не-е, сыну, не. Людзі нацярпеліся, нагаладаліся і наплакаліся. Ніколі такога не зразумеюць. Ніколі. Што і замест фронту каля бабскай спадніцы прыгрэўся – і гэта, думаеш, зразумеюць? Быццам і шкада мне цябе, але як падумаю, што ты – дэзерцір... – Тамаш памаўчаў. – Цікавіцца пачалі табой, здагадваюся. З раёна нейкі чалавек прыязджаў...
Канешне ж, Козыраў, хто ж яшчэ! Таго чалавека і мы бачылі.
– ... людзей распытваў. А цяпер гэтая гісторыя з мехам...
Георгій разявіў рот:
– А што з мехам?
– Вам бы з маткай той мяшок на галаву нацягнуць, каб вы свету белага не бачылі. Дваім адразу. Цьфу! І ў рэчку, як сляпых кацянят. Ну, для якой трасцы ёй той мяшок спатрэбіўся? Сваіх мала? Пакінула б тут – і канцы ў ваду. Дык не – дамоў пацягнула. Канспіратары хрэнавы! Цьфу!
Бацька з сынам памаўчалі.
Петрык паглядзеў на мяне, і ўсім тварам паказаў: вось хто такі Жорык, а! Шапнуў: «Дэзерцір. Чуў. Слова б гэта хоць не забыць». Я паабяцаў таксама яго запомніць.
Георгій зноў паглядзеў на бацьку, плакліва папрасіў:
– Не пакідай мяне, тата...
Тамаш павысіў голас:
– Што – я? Жыццё цябе, Георгій, са сваіх спісаў выкрэсліла, здаецца мне. І мяне заадно. Што мне новая хата, калі я ў ёй картачку адзінага сына павесіць на сцяне не магу. Баюся. Хвядос Сталетаў вунь пад голым небам жыве. На печы. А я зайдрошчу яму.
– Няхай заўтра матка прыйдзе, – папрасіў Георгій. –Добра?
Але Тамаш нібы і не чуў сына, працягваў гаварыць далей:
– А я ні адной ночы не спаў з таго часу, калі ты ў нашых краях аб’явіўся.
Георгій раптам згроб бацьку рукамі, трасянуў яго, ад чаго нават падалося, што ў Тамаша адарвецца галава:
– Тата-а! Я пакуль жывы! Не харані-і! Не трэба! Я не ў магіле яшчэ! Не ў магіле я! Чуеш? – І, выказаўшыся, павольна расслабіў рукі.
Тамаш паправіў адзежу, адсопся, а тады сказаў:
– Чуць чую, а карысці з гэтага?
Георгій сеў на земляны ўзгорачак, прысыпаны леташнім барвовым лісцем, не адразу падняў вочы на бацьку:
– Як жа так? Выходзіць, мая віна ў тым, што жывым застаўся? Пайшоў бы з усімі на вайну – значыць, быў бы героем?
– Сумняваюся я. Сумняваюся... – пакруціў галавою, і, відаць, ён быў шчыры да канца, стары Тамаш, якога нам з Петрыкам чамусьці ўпершыню, колькі і ведаем яго, зрабілася шкада. Эх, Георгій! Так падвесці бацьку, землякоў, ды – урэшце рэшт, калі на тое пайшло! – і нас з Петрыкам. Што, думаеце, мы не змаглі б калгасных кароў разам з дарослымі загнаць за тую Волгу ці куды там яшчэ. Няма чаго рабіць. Хто-хто, а рагулі нас заўсёды слухаліся. А цяпер жа, не ваяваць падаўся, а ў лесе сядзіць, пад носам у сваёй хаты, трымціць, як заяц пад кустом, калі на лісце капае дождж.
Ён яшчэ, бачыце вы яго, перапытвае ў бацькі, ажно галаву задраў, каб паглядзець таму ў вочы:
– Сумняваешся?
А то ж не! Хто табе пасля ўсяго, што нарабіў, паверыць? Бацька родны, маці? Хвядос, можа, ці Мікіта? І мы з Петрыкам – нізашто. Так і ведай, здраднік! Тут рваліся на вайну, зброі назбіралі, і не пусцілі, а ён!..
– Сумняешся, значыць...
– Сумняваюся.
– А што ты ведаеш пра мяне? Лёгка караць таго чалавека, у якога з-пад ног зямлю выбіла...
Я чамусьці паглядзеў на свае ногі, потым на Петрыкавы, парэпаныя і мурзатыя, на зямлю, што была ўсеяна ўсё тым жа старым жоўтым лісцем, і моцна прыдавіў зямлю пятой: не, у нас зямлю не выбіла, яна тут, пад намі.
А Георгій працягваў, не ўстаючы з зямлі:
– Я, можа, нацярпеўся больш, чым на перадавой. Спіну паказаць? На, глядзі!.. – Георгій задраў пінжак, паказаў спіну бацьку,і што было там на той ягонай спіне, хоць крадком вока заўважыць не ўдасужыліся, аднак Тамаша паказаная спіна ўра-зіла: ён прыжмурыў вочы, ссупіў бровы, і моўчкі апусціў пінжак.
