– Мой тата б’е волагаў далёка адсюль, – кажа Мішка, шморгаючы носам. – Здолова б’е! Камандзіл яму ўзнагалоду ўлучыў. Не помню якую, але даў. На, кажа, за смеласць. Заўтла гляну ў пісьмо, што яму далі. Там напісана.

Усе слухаюць і нібыта бачаць дзядзьку Івана, Мішкавага тату. То вось ідзе ён па вясковай вуліцы, то бяжыць у атаку...

– А мой нічога не піша...– апускае галаву Кацька, закрывае тварык далонькамі, і плечыкі дзяўчынкі раз-пораз уздрыгваюць: плача.

У хаце настаўніцы робіцца ціха-ціха. Чуваць толькі, як дзынкае на аконнай шыбе вялікая леташняя муха. Ад тлуму дзятвы ёй, відаць, робіцца млосна, і яна з усіх сіл стараецца апынуцца на двары. Дурніца! Сядзела б у цяпле, зашылася б куды падалей, пакуль не ўмецілі цябе хлапчукі. Раздушаць! Дык не, шкрабецца. Гэта добра, што не да цябе ім зараз, хлапчукам. Нават першакласнікам.

А Кацька плача.

– Вось што, дзеці, – на вачах настаўніцы заўва-жаюць вучні таксама слёзы. – На сёння заняткі заканчваем. Ідзіце дадому. А ты, Каця, застанься. Каму чарга падручнікі браць? Трымайце. Юраська, спалі газету. Чуеш?

Юраська моўчкі ківае.

Вучні разбягаюцца.

– Я Кацьку пачакаю, – кажа Юраську з Паўлі-кам Сяргейка і застаецца на двары, стаіць на ганку.

У розныя бакі разыходзяцца і Юраська з Паўлікам. І калі выбягае Кацька з хаты Вольгі Якаўлеўны, то ў школе застаецца адна настаўніца. Добра ёй, думаюць іншы раз дзеці: прачнуўся – і ў школе, зусім ісці ніколькі не трэба. А на судніку заўсёды ляжыць прыхінуты ручніком бохан хлеба...

Прыгажосць!

16. ПАРСЮК ВЯЛІКІ, ПАРСЮК МАЛЕНЬКІ...

На дварэ дзеда Нупрэя стаяў Авадзень, запрэжаны ў сані. Конь, як толькі Юраська адчыніў веснічкі, павярнуў галаву ў бок хлапчука. Затым зноўку пацягнуўся, закапыліўшы губіну, да сена, што шарэла на белым снезе. Юраська моўчкі гладзіў Авадня па пысе, заглядваў каню ў вялікія і чыстыя, бы сляза, вочы, у якіх плавала Нупрэева жытло: хата як не цалкам – з вокнамі і дахам – памясцілася ў іх.

Несучы акуратна падабраную вяроўку на плячы, паказаўся з пуні дзед Нупрэй.

– А-а, Юрка. Што, вучоба ўжо кончылася?

– Распусціла Вольга Якаўлеўна.

– То і добра. Зараз паедзем. Мы з табой апошнім часам, заўваж, вандруем часта. Не сядзіцца нам, а? Цёпла адзеўся?

– Цёпла.

– Глядзі, каб не замёрз. Маразы сёлета моцныя, бытта ведалі, што трэба ім, маразам, быць... Немцаў пад Масквой трэба памарозіць. Ажно ў бярвеннях страляе. Як дасці, як стрэліць! Шчэ во хата мая не вытрымае?

– Вытрымае,– усміхнуўся Юраська.

– Будзем выбірацца ў дарогу, – стары кінуў на сані вяроўку, патаптаўся крыху на месцы, нешта прыпамінаючы, мусіць, а потым падышоў бліжэй да саней, падняў салому. – Бачыш?

– Парсюк? – здзівіўся хлапчук. – Чый гэта?

– Каб жа знаццё. Распараджэнне Вітуха: на вя-чэру свежына павінна быць. Камендант гасцей чакае. Шкада, што позна даведаўся пра гасцей... А то б аднеслі ў дупло дэпешу. А пазней і сам камендант да мяне на вятрак падкаціў. І Вітух побач яго трэцца, што ганчак каля ног паляўнічага. Трэба, братка Юрась, з немцам пакуль ладзіць. Хітрэй трэба... Ну, адмовіўся б я? Толькі і дамогся б, што на сухары атрымаў бы. Дзе наша не прападала. Так і быць ужо – займуся смаленнем парсючка. Каб хоць адзін бобік прасіў, то я б яго і турнуць мог. А то сам камендант. Шышка. Яго лепш абыйсці. І мы яго абыйдзем. Уцяміў? Пазней. Усяму свой час.

– Не, – шчыра прызнаўся Юраська, але здагадаўся, што дзед Нупрэй нешта зноўку прыдумаў, ад чаго немцам лепш, канешне ж, не стане.

Стары ўскінуў на воз некалькі кулёў саломы, і яны паехалі. За вёскай адразу ж звярнулі пад узгорак, на якім стаяў вятрак, схіліўшы на бок белую шапку – быццам вітаў млынара і Юраську.

– Ветраку, як і чалавеку, таксама адпачыць трэба, – ціха прамовіў дзед Нупрэй. – За свой век ён, братка, столькі карысці людзям зрабіў, што і ўявіць цяжка, ні ў якую торбу не памесціцца карысць тая. Няма такой торбы. Не пашылі яе. А каб усё зерне ссыпаць у адну кучу, што прайшлі праз яго жорны, то гэта была б такая куча, якую і свет не бачыў. Гара Памір, не менш.

Юраська ўявіў, чаму ж, тую кучу – ого-о!

Вятрак застаўся ззаду, а дзед Нупрэй глядзеў і глядзеў на яго, пакуль млын зусім не прапаў з вачэй.

Наперадзе паказаўся Жавіннік. Вёска гэтая была маленькая, яна ўпіралася выгнутай спіной ў зубчатую шчотку лесу.

– Зробім прыпынак, – сказаў дзед Нупрэй і спыніў Авадня каля падворка, на якім тапталася жанчына, ужо знаёмая Юраську: то была тая цётка, што прывозіла на млын зерне па загаду паліцая Вітуха. – Падыходзь сюды, Маруся!

Павіталіся.

– Ты, наколькі мне вядома, прывозіла на мой вятрак зерне малоць?

– Прывозіла.

– А што заплаціў табе Вітух за працу?

– А што ён заплаціць? Ты што, Нупрэй, смяешся?

– Ніколькі. Пакажы мне свайго парсючка.

– Навошта?

– Трэба! – строга сказаў дзед Нупрэй, і пакуль ён ішоў да пуні, каб паглядзець, які ў Марусі гадуецца парсюк, пачуў такія-сякія навіны.

– Прыходзіў надоечы з лесу мой Апанас, –паведамляла цётка Маруся. – Хваліцца асабліва нічым не хваліўся. Цягнік пад Тошчыцай з рэек пусцілі. Салдат, кажуць, у ім было процьма. Во пра гэта казаў. Сам хадзіў на чыгунку з Касцючэнкам. А так што яшчэ?.. – цётка Маруся паціснула плячыма. – Казаў, праўда, што памянялі месца, на зіму глыбей у лес падаліся. Набудавалі зямлянак, жывуць. Але з харчам кепска. Хлеб вось-вось кончыцца. Тая мука, што ты, Нупрэй, малоў, іх дужа выручыла. Хлеб смачны пякуць. Боханы – як з печы, круглыя, як сонца...

– Нешта будзем думаць, – прамовіў Нупрэй, адчыняючы дзверы ў пуню.

Стары перагнуўся цераз перагародку, паскроб парсючка па спіне, той наставіў на незнаёмага яму чалавека востры пятачок, зарохкаў.

– Забіраю я твайго парсюка, – сказаў дзед Нупрэй.–Хавайся дзе ў хаце, а я тут сам разбяруся.

– Нешта я нічога не зразумею, – развяла рукамі цётка Маруся.

– Потым усё зразумееш. Даверся мне. Выйдзі. Апанасу свежыну перадасі ў лес... Няхай крупнік есці. Ну, марш, марш!

Цётка Маруся выталапіла вочы на Нупрэя:

– Язэпавіч, што ты надумаў рабіць?

– Потым пабачыш. Ну, каму сказана! Марш!.. І хлапца вазьмі з сабой. Няхай таксама ў хаце пагрэецца.

Юраську нічога не заставалася, як пайсці услед за цёткай. У шыбу ён бачыў, як Нупрэй выцягнуў парсюка за ногі і паклаў побач з тым, якога чакаў камендант на вячэру.

У лесе дзед Нупрэй выбраў добрую мясцінку. На беразе ракі, у атачэнні дрэў, таму быў тут зацішак. Пакуль млынар смаліў парсюка, Юраська прадзёўб у лёдзе палонку, зачэрпнуў вядром вады – да краёў – і паставіў на вогнішча.

– Грэй, грэй ваду, Юрка! – настрой у дзеда Нупрэя быў добры. – Вялікага прыпарым цёплень-кай вадзічкай, а малому і так добра будзе.

Цяпер толькі Юраська здагадаўся, што надумаў зрабіць дзед Нупрэй. Смелы, аднак!..

Вярталіся з лесу рана, было яшчэ светла. З пар-сюкамі дзед расправіўся хутка не толькі ў лесе, але і пазней – маленькага пакінуў цётцы Марусі, тая войкала і ахала, чагосьці баялася і малілася Богу, каб ён заступіўся за Нупрэя. А Нупрэй спаслаўся, што разабраць парсюка ў яго няма часу, няхай даруе, бо чакае сам камендант і папрасіў дапамагчы суседцы свайго старога знаёмага і, мабыць, равес-ніка, які паабяцаў за скварку сала зрабіць і не тое!

Ужо недзе перад самай вёскай, якраз там, дзе коўзаліся дзеці на каньках, аблюбаваўшы малень-кую пляцоўку на возеры, сустрэўся дзеду з Юраськам п’яны немец. Ён стаяў на дарозе, вытыркнушы перад сабой непаслухмяную руку, і прасіў, каб тыя спыніліся.

– Гутэн абэнт! – пастараўся ўсміхнуцца немец, калі Авадзень параўняўся з ім.

– Што ён вэдзгае? – паглядзеў на Юраську млынар.

– Павітаўся.

– Бач ты, культурны!

Немец мурлыкаў песню, шлёпнуўся, не папытаўшы дазволу, у сані, але патрапіў акурат на парсюка, адчуў гэта і адразу ж падскочыў, бы падстрэлены:

–Швайн! Швайн! – адно слова і ведаў Нупрэй з нямецкай мовы, і яго давялося скарыстаць.