Ад дарогі не так далёка да ляснога склада, дзе схавана збожжа. Пра гэтую схованку хлапчукі ведалі. Хто ж, як не яны, і вазілі сюды мяхі! Паўлік нават два рэйсы зрабіў, пашэнціла яму, а Юраська з Сяргейкам – па аднаму. І тое добра. Не дрыхлі ў тую цёмную лётнюю ноч, а стараліся, як і дарослыя.

– Ціха дабраліся? – пачуўся з цемры глухаваты голас дзеда Платона.

– Усё добра, – адказаў Лявон Кончык.

– Га, і мальцы тут?

– І мальцы. Яны свайго шанцу не ўпусцяць. Ну, што ў вас?

– Наша фурманка гатова. Зараз вас загрузім – і ў дарогу.

Хлапчукі падышлі бліжэй да дарослых і неўзабаве ўбачылі, як з гушчару прадраўся на палянку стараста Ігнат. Аднак яго з’яўленне тут ніколькі не здзівіла хлапчукоў. Юраська толькі ўсміхнуся і падумаў: «А дзед Нупрэй, бач ты, хітрун яшчэ той: я да яго ключыкі падбяру... Навошта падбіраць, калі ён свой? Канспіратар!»

Парыпваючы коламі, на паляну цяжка выцягнуў воз Сіротка, не менш паслухмяны і добры конь, чым Авадзень.

– Цяпер хуценка загрузім Авадня! – распарадзіўся дзед Платон і хлапчукі зразумелі, што ён тут за старшага. –Наляцелі, браткі! І вы, хлопчыкі, давайце! Хлеб есці ўсе любяць. Асабліва смачны ён, калі папрацуеш. Як той казаў: як патопаеш, так і палопаеш!

Што там тыя мяхі ўскідваць на калёсы! Аднаму, канешне, не падняць, а калі гуртам наваліцца, то раз-два – і парадак. Юраська з Паўлікам бралі мех за рогі, а Сяргейка пасярод, і – на калёсы. Сяргейка, праўда, не паспяваў за мехам, іншы раз па інерцыі сам ледзьве не залятаў на воз.

– Можна ехаць, – сказаў дзед Платон. – А то калёсы разваляцца. Конь жа дацягне. Спярша брыгада Лявона Кончыка адпраўляецца, а тады і мы. Разам небяспечна. Павел, будзеш у мяне адказваць за лейцы.

– Ага! – з радасцю пагадзіўся той.

– Ну, у дарогу. З Богам.

Дзед Платон дапамог ім выбрацца на дарогу, а сам вярнуўся да сваёй, як любіў ён казаць, фурманкі.

Авадзень цягнуў воз, а хлапчукі і Лявон Кончык ішлі побач.

– Даражэй хлеба, хлапцы, на свеце нічога няма.

– Нават і за золата даражэй? – спытаў Сяргейка.

– А што золата? Яго ў рот не пакладзеш. Ёсць хлеб – ёсць і радасць у людзей. І жыццё ідзе. Нам цяпер, у вайну, за кожны колас біцца трэба. І б’ёмся. Бо расце хлеб на тым полі, дзе заўтра могуць кулі свістаць, пад тым небам расце, хлапцы, з якога і дожджык цярусіць, і жалеззе ляціць. Усё адразу. Гаротны хлеб. Нялёгкі. Затое смачны. Смачны, хлопцы?

– Вельмі!

– Дужа!..

– Цяпер жа, азіміна ўжо ў зямлю просіцца. Няўкрутная пара. Не ведаеш, за што і хапацца. Ці за вінтоўку, ці за плуг. Нэ-э, Авадзень!..

Сяргейка раптам схамянуўся, у адно імгненне нацягнуў на сябе лейцы, і Авадзень спыніўся, зафыркаў ноздрамі:

– Гляньце!..

– Што там? – насцярожыўся Лявон Кончык.

– Фары машын! – Сяргейка торкнуў пальцам у цемру, дзе сапраўды былі бачны агеньчыкі, і яны ўсё большалі і большалі.

Лявон Кончык адразу ж перахапіў з Сяргейкавых рук лейцы:

– Давай вожкі. Якраз сюды пруцца, чэрці. Так, значыць, без панікі. Звярнуць з дарогі трэба, а то лоб у лоб сутыкнемся. А Платон, бач ты, далёка глядзіць: едзьце адны, а то пападзёмся, небяспечна... Ён, мусіць, яшчэ не выбіраўся. І не спяшайся пакуль, Платон.

– Нэ-э! Нэ-э!

Конь шкробся з усяе сілы, але раптам здарылася непрадбачнае: задняе кола правалілася ў нейкую глыбокую яміну, ажно на самую вось, і воз застыў на месцы, нібыта быў прыбіты да зямлі цвікамі.

– Давайце, дзядзька, давайце! – соп і Юраська, упёршыся плячом у драбіну. – Мы падсабляем. Сяргейка, бярыся бліжэй. Не там. Не спераду. Вось так, ага!..

Грузавікі раўлі недзе зусім блізка, а воз не маглі скрануць і з месца. Зрабілася страшна. Хлеб жа! Забяруць немцы, а што людзям скажаш? Самім можна і ў лес уцячы, хай шукаюць там фрыцы, але ж і Авадня не пакінеш – гэта будзе ўжо здрада. «Сам пагібай, а друга выручай!»– Юраську прыгадаліся словы дзеда Нупрэя. А конь Авадзень – іх лепшы сябра, і такіх сяброў у бядзе не пакідаюць.

– Абмінулі! – уздыхнуў нарэшце Лявон Кончык і выцер узмакрэлы лоб рукавом куфайкі. –Абмінулі. Ёсць Бог на свеце, ёсць. Кудый-та панесла тую заразу ноччу?

Хлапчукі таксама бачылі, як паплылі лапікі святла над палявой дарогай, скакалі ў цёмным небе ўсё далей і далей ад іх.

– Ты на гару, а чорт з гары. Так і тут, – Лявон Кончык падышоў да кола, якое сядзела ў яміне, ударыў па ім ботам, а да хлапчукоў сказаў: – Надась трохі мяшкоў скінуць. Тады выедзем. Інакш дзялоў не будзе. Напялёхаў Платон, што сена. І куды столькі? Конь, здаецца, як конь, а жылы рве. Давайце, хлопцы, адгрузім, а то Авадня замардуем. Ён і так, бедалага, на сваім вяку хапіў. Дзе што цяжэй, там і Авадзень.

... Нупрэй пачынаў ужо хвалявацца. Не жартачкі. Даўно пара вярнуцца з лесу Лявону Кончыку з хлопцамі і Платону, а тых і не чуваць і не відаць. Асабліва трывожна зрабілася яму, калі паехалі з вёскі ў бок лесу варожыя грузавікі...

Млынар прыхінуў дзверы, стаяў на ганку, і толькі цяпер пачуў, як рыпяць паблізу колы. А потым паказаўся і Авадзень. Дзед Нупрэй не вытрымаў, падаўся наперад – сустракаць жаданы груз.

– Ну, цяпер нам хопіць клопату...

– Прыемнага клопату, – адказаў яму з цемры Лявон Кончык.

13. БЯДА

...Усю ноч нетаропка і лёгка махаў крыламі вятрак. Пад ранне можна было бачыць такую карціну: на мяхах, падкурчыўшы ногі, бы па загаду, спяць Юраська, Сяргейка і Паўлік. Натаміўся і дзед Платон. Ён сядзіць на зэдліку, прытуліўся спіной да сцяны і гучна высвіствае носам.

– Ішоў бы і ты, кум, дахаты, – прапаноўвае Лявону Кончыку млынар. – З рэшткамі сам ўпраўлюся. А там і мае памагатыя прачнуцца. Ідзі, Лявон. Вам хапіла ў лесе...

– Ды куды ўжо ісці! – упарціцца Лявон Кончык. – Час такі, што не ведаеш – ці спаць класціся, ці ўставаць трэба. Пабуду. У цябе выпіць нічога няма? Давай посуд, да калодзежа адвярнуся.

– Калі будзеш піць узвар, то пі, а не – вылей, вада яна свяжэй будзе, – Нупрэй паказаў на кадаўбец, у якім прынесла яму Пелагея кампот з крышонак. – А то ўсё ж мо яго хлябнеш? Папробуй. Кісленькі.

– Прагуляюся, калі ўжо надумаўся, – узяў цяжкаваты кадаўбец, выштукаваны з дуба, Лявон Кончык. – Дыхну хоць. Гэта ў нас колькі яшчэ мяхоў засталося? Пяць?

– Ну. Пяць. Не паспеем давідна. Давядзецца і дня прыхапіць.

– Прыхопім. Дзень – ён таксама наш. А вечарам скокнем у лес. Я і не абяцаў, што дзве падводы адужым. Ніхто нас асабліва ў каршэнь не гоніць. Хіба толькі Вітух? Дык ён нам не ўказ. Ага.

– Ваўкоў баяцца – у лес не хадзіць. А мы ж ходзім! – Нупрэй усміхнуўся. – Павэдзгае языком, ды і супакоіцца. На ўсялякі выпадак трэба спусціць мяхі за дошкі на першы ярус. Каб спакайней было.

– Схаваем, чаго там, – пагадзіўся Лявон Кончык і накіраваўся да дзвярэй, а калі прынёс паўнюткі кадаўбец, Нупрэй зрабіў некалькі глыткоў, а потым памыў твар.

– Вочы зліпаюцца, – сказаў млынар. – Цяжкая ноч. Не прыгадаю, калі раней я так эксплуатаваў свой вятрак.

Заварочаўся Юраська, нешта блюзніў ў сне, а калі расплюшчыў вочы, падхапіўся:

– Заснуў?

– Спі, спі, –паглядзеў на яго Лявон Кончык. – Яшчэ рана.

– Добра, – Юраська пазяхнуў і зноўку скруціўся, бы вужэлак, на мяху, падклаўшы пад галаву сваю маленькую далонь.

– Учора яго бацька з фронту пісьмо прыслаў, – дзед Нупрэй спярша паглядзеў на Юраську, а потым на Лявона. – Хваліўся. Ваюе Рыгор. На Ленінградскім фронце. У артылерыі бытта. Пісьмо тое ў кішэні ў яго, з сабой носіць.

– Паказваў, – кіўнуў Лявон Кончык.

– Ну што ж, калі не спіш і дамоў не ідзеш, давай зноў засыпаць зерне,– глянуў на Лявона млынар. – Ды і муку выбіраць пара. Добрая мука ідзе. Гэта я Вітуху змалоў, як для фермы. На ўсю катушку даў. Нічога, тая гайня ўсё з’есці. Пацёр трохі, ды і добра. А надалей з яго буду яшчэ большы пай браць. На ўмалот таксама трэба накідваць, як думаеш?

– Рабі, як сам знаеш.

– Павінен, павінен быць на ўмалот працэнт.