– Каго я бачу? Прызнацца, камандзір, чакаў цябе альбо-каго небудзь з тваіх гвардзейцаў раніцай. Вы куды гэта пахаваліся?

– І не хаваліся зусім. Я дома. А Сяргейку зноў матка пад хатні арышт пасадзіла. Паўлік пазней прыбяжыць. Траву рве.

– Праходзь, чаго стаў, як чужы?

– Калі малоць, дзед, будзем?

– Будзем. Хутка. Трэба, трэба карміць людзей. А як жа. За лета і жорны мае заіржавелі, не да месца сказана будзе. Хоць і прыглядаў. Што вятрак? Тут і сам, гляджу, без занятку заіржавею. Круціцца варта нам з ветраком. Абодвум. Тады і жыццё цвярдзей ступае. Так вось, Юрка.

Млынар спусціўся на ніз:

– Ты куды гэта з рыдлёўкай?

Хлапчук пра ўсё распавёў дзеду Нупрэю.

– Зрэзаў, кажаш, бярозку? Чаго гэта ён? Хіба рукі свярбелі? Дык прывядзі яго на вятрак, жорны мае так пачэшуць іх, што мокрае месца застанецца.

Юраська пырснуў смехам. Здорава б было! Аднак дзед потым не пагадзіўся сам з сабой:

– Хаця, не: навошта вятрак псаваць? Па зубах яму толькі збожжа. Ох, і любіць ён яго! – І паглядзеў у вочы Юраську: – Дык што, ты перад немцам паў ніц? Здаўся?

– Не здаўся – вось іду па бярозку. Зрэжа і гэтую, тады я іх багата пасаджу, бярозак.

– Малайчына, – пахваліў млынар і падаў Юраську вядро. – Вазьмі. У ім і прынясеш дрэўца. Тады яно, мусіць, прыжывецца. Бо рана яшчэ... А прынясеш з зямлёй, то можа што і атрымаецца... Ваду ў гэтым вядры не патрымаеш, а так дно шчэ нічога. Хоць і дзіравае. Старое вядро, не помню, калі і набыў. Мо шчэ і ад бацькі засталося. Самаробнае, з люмінію. Ці не Гірша зрабіў у Журавічах? Ён мастак быў такія вёдры рабіць. І пісяжок ёсць, бачыш. Мерка. Да пісяжка – дванаццаць літраў. – Нупрэй пакруціў у руках вядро, а потым зноў наставіў яго на святло, угледзеўся. – Не, капец: закляпаць не закляпаеш, дужа іржа паела. А каб дно цалкам памяняць, то хто гэта зробіць? Гірша? Дык дзе ён, той Гірша?

І тут млынар убачыў, як па сцяжынцы ад ракі тэпае да ветрака паліцай Вітух. Нупрэй прысвіснуў, хуценька падаў вядро Юраську, а сам выцер рукі аб кашулю, якая круглы год у яго аднаго колеру – белага.

– Зноў шкрабецца, камбала аднавокая! – вылаяўся Нупрэй. – Учора візіт наносіў, ды толькі рот раскрыў, а за ім нейкі чорт прымчаў, забраў, дык ён і не сказаў, чаго хацеў, блазан. Але вядома, чаго галодны можа хацець ад млынара. Багата ён хоча. Ведаем мы ягоную песню. Толькі праспяваць пастараемся не даць. З мяне ён выцісне, як з казла малака. Хоць і цяжка будзе мне. Аднак хто не рызыкуе, той не трымае ў руцэ поўны келіх!

Паліцай быў ужо зусім блізка, і дзед Нупрэй на ўсялякі выпадак прытрымаў язык:

– Не чапай... ета самае... яно і смярдзець не будзе.

Паліцай зачапіўся ботам за прыступку, злосна плюнуў і паслаў дзеду Нупрэю дужа непрыгожае слова, а калі падняўся, папытаў сам у сябе:

– Жывы? Жывы... Ну, дзе ты там, млынар? Выходзь!

Аднак дзеда Нупрэя ён не дачакаўся, сам забраўся на вятрак, агледзеўся, пакашляў для важнасці, зрабіў строгі твар і адразу ж заўважыў:

– Чаму тут пабочныя людзі?

Дзед Нупрэй здзівіўся:

– А хто гэта тут пабочны?

– Хлапец!

– А-а, то ў нашй вёсцы ўсе свае.... не пабочныя, суседзі і сябры. Замкоў не чапляем. Гэта во пачалі, калі госці заявіліся...

– Ты пра маіх гасцей калі хоць раз скажаш кепскае слова, я цябе, старая торба, у расход пушчу! – прыгразіў Вітух.

– А я баязлівы, ажно некуды! Палоханы я! На маім вяку, ага, хто мяне толькі за горла не хапаў, розная свалата траплялася, а я, як бачыш, маю гонар размаўляць з такім вялікі начальнікам, як паліцай Кот.

– А мальца каб пасля майго адыходу тут і духу не было, – паліцай паглядзеў на Юраську. – Гэта не хверма, а млын, дзе мука будзе... А мука павінна быць чыстай, без пылінкі. Што я пану афіцэру скажу, калі ў хлебе ўбачыць якую-небудзь гадасць? Ты мне тут яшчэ курэй развядзі, няхай топчуцца па муцэ.

– Будзе зроблена, – што будзе зроблена, Нупрэй і сам не ведаў, аднак сказаў так проста таму, каб нешта сказаць.

– Сёння, стары, давядзецца запускаць табе вятрак, – Вітух важна хадзіў туды-сюды, нешта мацаў рукамі, задумваўся. –Падкіну табе работку. Пакуль у цябе, гляджу, пуста тут. Аднак варта мне свіснуць – і мяхі з жытам будуць тут як тут. Га?

– Дзе гэта ты столькі хлеба вырасціў? –ускінуў густыя бровы на Вітуха дзед Нупрэй. – Ніводнага разу я не бачыў, каб ты гнуў спіну ў полі.

– І не ўбачыш. Што я, на дурня падобны? – паліцай зарагатаў. – Гэта каб я, Кот, у полі корчыўся? Няйначай, стары, ты з глузду з’ехаў. Чакай. А вы навошта? Вы?! Я – камандзір, не вялікі, але начальнік. А дзе ты бачыў, каб начальства распіралася? Ну, дзе? Маўчым, так? Сёння я тут камандзірствую.

– І на маім млыне? – сур’ёзна спытаў дзед Нупрэй.

Вітух зарагатаў:

– Ну даеш, стары-ы! Ну, розуму-у! А то не! Вятрак твой на маёй тэрыторыі. Куды вока ні кінь – усюды я.

Млынар ціха, каб не пачуў паліцай, прашаптаў:

– Добра, што ў цябе яно адно, вока...

Юраську дзед Нупрэй спадабаўся і на гэты раз: малайчына, не баіцца гэтага паліцая, так яму!

– Маёй улады хапае, каб узяць цябе і застрэліць. У любы момант. І хто мне што зробіць?

– Цяпер мо і не, – дзед Нупрэй падкручваў на ветраку гайкі на вялікіх балтах, – але гэта цяпер. Калі-небудзь чалавек за свае ўчынкі атрымлівае плату. Так што не кажы «гоп»...

– Добра, сёння я з табой валтузіцца не буду, бо няма часу, – паліцай прымірэнча паглядзеў на млынара. – Няма калі анцімонію разводзіць. І не будзем. Не час цяпер. Я па справе да цябе. Змалоць і праўда трэба. Хлебапякарню ў Журавічах запускаем. Кожны дзень ад нас воз хлеба падавай, хоць трэсні. Такі загад. Не я яго выдумляў. Камендант. Ну, што скажаш?

Нупрэй палез у кішэню па самакрутку, курыў ён толькі на прыступках і нікому не дазваляў чадзіць на ветраку: мука нябярэцца гару непатрэбнага, казаў, а хлеб і дзеці ядуць. Многія яго лічылі дзіваком за гэта, аднак стары быў непахісны. Юраську цікавіла: а ці паслухаецца яго паліцай?

– Табе загад, ты і трэскайся, – млынар дастаў самасад і патупаў на прыступкі. – А я прычым? Дзе ж ты хлеба таго воз на дзень набярэшся? Ён што, хлеб, з неба сыплецца?

– Не зразумеў! – Вітух павярнуў дзеда Нупрэя тварам да сябе, горача дыхнуў на яго. – Не зразумеў!

Млынар адмахнуўся:

– Адпусці, кажу!

– Я цябе адпушчу, калі ты пасінееш, старая торба!

Аднак дзед Нупрэй адбіўся – ён піхнуў паліцая колькі было моцы і яшчэ не пабаяўся папярэдзіць яго:

– Калі будзеш рукі распускаць, прымушу поўзаць на каленях. Хоць не ручаюся, што так не будзе і цяпер. Курыць выходзь на двор, тут і не мылься. Чужая табака смярдзіць дужа.

І першы накіраваўся да дзвярэй. Паліцаю нічога не заставалася, як патэпаць за ім, але перш, чым выйсці, ён паправіў на плячы карабін і крэкнуў.

Юраська застаўся на млыне, і хоць храбрыўся ён, аднак адчуў, што трымціць цела: усё ж Вітух – злосны і страшны чалавек, і ён стараўся ўявіць, як далей будуць разгортвацца падзеі на млыне. Так проста дзед Нупрэй не здасціся. Думалася яму і пра іншае. Дзе ж сапраўды Вітух будзе хлеб браць? Рот разявіў не на жартачкі – воз кожны дзень! Гэта ж колькі трэба снапоў нажаць? Няўжо ён і сапраўды разлічвае на хатаўнянкі хлеб? А смалы з дёгцем не хочаш, Вітух! Паспрабуй знайдзі той хлеб. Схавалі, калі ведаць хочаш, яго ў лесе так, што дзед Нупрэй баіцца, каб хоць самім не забыцца, дзе ён. Так што, Вітух, шукай зерне дзе хочаш, выконвай загад, а на хатаўнянцаў і не разлічвай. Той хлеб для нашых салдат, яны яго і будуць есці. Партызаны таксама.

Юраська пачуў, як дзед Нупрэй спытаў у паліцая:

– Дык ты што, ужо жыта вязеш?

– Жавіннікаўскае, – паліцай паказаў адным во-кам на фурманку, якая ледзь цягнулася пад гару да млына. – Заўтра ж, я табе кажу, трэба муку дастаўляць на новую хлебапякарню. Ці ты глухі?

– А калі не даставіш?

– Тады я цябе дастаўлю, куды трэба! Па адрасу!..

– Не зайдрошчу я табе, – крадком зірнуў на Юраську млынар, падміргнуў. – Навошта ж было ў такое начальства перціся, ты вось скажы мне? Ды і што гэта за чын, што тое падай, тое прывязі, таго знайдзі... Воўчая пасада. Кормяць хоць добра?