– Кірэй, бяжы на агарод: там Юрка адзін! – крычаў сіпаты партызан, якога сёння ноччу Юраська адводзіў на вышкі разам з Юркам-цёзкам. – Уцячэ паліцай Кот! Уцячэ!
– Ён без карабіна выскачыў!
– Дзядзечка, у Вітуха наган ёсць! Сам бачыў! Ён яго вось тут носіць! – адкуль і словы знайшліся ў Юраські, ён падбег да сіпатага партызана. – Сам бачыў!
– Няўжо? – насупіўся сіпаты і зірнуў на Кірэя. – Юрка ж там адзін! Кірэй!
Кірэй, колькі было моцы, сігануў праз Ігнатаў паркан, прыгнуўся да зямлі, і неўзабаве знік за вуглом пуні.
– Ігнат, апусці рукі, – загадаў старасту сіпаты партызан, – ды нясі вяроўчыну. Памагай, брат служывы, дружкам сваім лапы круціць.
– Ага! – кіўнуў Ігнат і хуценька схаваўся ў кладоўцы.
А Юраська ж, калі пачуў гэтую размову, і сам шыбануў услед за Кірэем на агарод.
– Стой, халера здрадніцкая! Стой, застрэлю! – крычаў Юрка-партызан, і на імгненне запаволіўшы бег, прыцэльваўся і страляў па Вітуху, які без аглядкі нёсся ў бок лесу. Толькі абцасы ботаў мільгацелі. Ён галёкаў ужо на ўскрайку сада, рабіў выкрутасы між дрэў, таму партызану было, відаць, не зусім зручна страляць. Але трэба!
– Цаляй, цаляй, дзядзька Юрка-а! – закрычаў і Юраська.
– Не збяжыць! Даганю!
Аднак жа Вітух, хоць і з адным вокам, а бачыць, паразіт, далёка. Зусім і не дрэвы перашкаджалі страляць трапна па яму, не. Вітух убачыў на гародчыку дзеда Платона, таму бег насупраць яго. Хітры, гад! Ведае, што не будзе партызан страляць, бо можа трапіць у зусім нявіннага чалавека.
Пагоня працягвалася. Трохі паводдаль, ззаду, кандыбаў Кірэй, зачапіўся за нешта, кульнуўся ў разору і вылаяўся. Але адразу ж падхапіўся, пабег далей. Не страляў і ён. Эх, дзед Платон! І трэба было табе вылезці на агарод у самы непатрэбны момант – адны мінусы ад цябе. Араць ён уздумаў! Таксама араты знайшоўся – ледзьве клыпае. Юраська спярша раззлаваўся быў на старога, але адразу ж і пашкадаваў яго: паліцай гваздануў Платона кулаком па галаве, той прысеў, скурчыўся ад болю, а Вітух тым часам адчапіў каня ад плуга і ўскочыў таму на спіну.
– Стой, гад! – ужо амаль побач з ім апынуўся і Юрка-партызан.
Вітух стрэліў з таго нагана, пра які напамінаў Юраська. Юрка-партызан спатыкнуўся, прысеў на калена, паглядзеў на Юраську, хацеў нешта яму сказаць, але з куточку рота пацякла тоненькімі струменьчыкамі кроў... і ён упаў на спіну, сціскаючы рукой рану на жываце.
– Уцёк! Уцёк! – зарумзаў Юраська.– Ён уцёк, дзядзька Кірэй... А вы ж... а вы ж чаго не страляеце?
Кірэй глянуў у той бок, дзе ляжаў Юрка-партызан. І паспяшаўся да яго. Бліжэй падбег і Юраська. Кірэй прыўзняў галаву партызана, тармаснуў, а потым заплюшчыў яму вочы:
– Юрка-а! Юрка-а-а!..
Кірэй падняў Юрку-партызана і панёс у двор старасты. Людзі, што былі там, моўчкі знялі картузы. Паліцаі, якія сядзелі на падводзе, звязаныя адзін з адным вяроўкай і з запіхнутымі ў рот кляпамі, адвярнуліся.
– Дзе будзем хаваць? – спытаўся сіпаты ў Кірэя. – У лес павязем ці мо тут, бліжэй да людскога жытла? Як думаеш?
Кірэй маўчаў, змораны смерцю таварыша.
– Дзе тут у вас могілкі, Ігнат?
– Дамавіну спярша трэба зрабіць, зараз дошкі пашукаю, – сказаў стараста.
– Рабі, Ігнат. Ды збірайся з намі. Нельга табе больш у вёсцы заставацца. Паліцай Кот уцёк, і цяпер ты больш не павінен яму на вочы трапляць.
«А я і ведаў, што Ігнат – наш чалавек, не які-небудзь варожы паслугач!»– абрадаваўся Юраська.
Юрку-партызана пахавалі на вясковых могілках – на самым ускрайку, бліжэй да дарогі. Яго таварышы стрэлілі па тры разы угару, і падаліся па бальшаку за калёсамі, на якіх сядзелі арыштанты. Разбрыліся і вяскоўцы.
Юраська, Паўлік і Сяргейка яшчэ трохі пастаялі над свежым узгоркам жоўтай зямлі, а потым пакрочылі па той жа дарозе, што і партызаны. У вёску чамусьці ісці не хацелася.
– Ведаеш, Юраська, як толькі скончыцца вайна, мы паставім там помнік, – ціха прамовіў Паўлік. – Сапраўдны. З зорачкай. Каб ведалі усе, што там герой ляжыць...
– А з Вітухом усё роўна разлічымся! – сціснуў пальцы Сяргейка, матлянуў у паветры кулаком.– Нам бы толькі аўтамат!
– Ці хоць наган. Рукамі яго не возьмеш. Слізкі ён, што ўюн. А Юрка-партызан не прызнаўся, хто ён на самой справе... Гаварыў, быццам тры тыдні да сваіх прабіраюцца... А са старастам Ігнатам абяцалі разабрацца... А ён – свой... Вось і мы так павінны тайны трымаць, а не першаму стрэчнаму хваліцца, што амаль героі.
Гэта сказаў Юраська.
Хлапчукі яшчэ раз аглянуліся на могілкі.
Не, не хацелася ісці да хат.
11. МУДРЫ ВЯТРАК
Немцы прыехалі ў вёску на двух грузавіках. На першай машыне важна стаяў каля кабіны Вітух, нахіляўся раз-пораз да шафёра, паказваў таму рукой, куды трэба кіраваць – да драўлянага будынку калгаснай канторы. На пагорку, дзе бобік праводзіў тую сходку, грузавікі спыніліся, чыхнулі гарам, замоўклі. Салдаты, як і той раз, выкаціліся з грузавікоў, загергеталі. А потым Вітух вадзіў іх па хатах, і тыя аблюбоўвалі сабе кватэры. Ігнатава жытло стаяла адзінока і сіратліва, на дзвярах боўтаўся свірнавы замок. Вітух адразу, канешне, успомніў гэты двор і тое, што цудам жыць застаўся, таму злосна грукнуў ботам па веснічках і паабяцаў:
– Я цябе, стараста, задушу сваімі рукамі! Пабачыш!
Хоць і пуставала Ігнатава хата, немцы ў ёй не спыніліся: атабарваліся яны там, дзе былі гаспа-дары – і пры гэтым дбайныя, рупныя: харчавацца ж трэба, а стараста і лыжкі з сабой, кажуць, забраў у лес. Багата і яшчэ на што разлічвалі ворагі, калі пасяляліся ў хатаўнянцаў – каб гаспадыні не толькі ежу гатавалі тады-сяды, але і бялізну мылі. І жанчыны мылі, гатавалі. А куды падзенешся! Не паслухаешся, дык мала не будзе. Каму ахвота, каб на цябе вочка аўтамата нацэльвалі? На, еж, сабака! Лепш кінуць костку, няхай грызе, смокча.
Двух немцаў пасяліў Вітух і ў Юраськавай хаце. Здаецца, людзі як людзі – такія ж рукі маюць, ногі, вочы... Ды усё роўна нейкія не такія яны. І хоць жывуць салдаты ўжо побач з Юраськам цэлы тыдзень, спяць пад адным дахам, быццам нават і ўсміхаюцца яму тады-сяды, калі на іх нападзе нешта, відаць, ён аніяк не можа прымірыцца з думкай, што немцы – людзі... Нават шакаладам, бывае, падлагоджваюць , але хлопчыку не хочацца глядзець на той шакалад. «Трэба ён мне, пахне як нешта нясмачнае!» Асабліва крыўдна робіцца Юраську, што нейкі рыжы і гарбаносы Курт спіць на татавым ложку. Звычайна ранічкай Юраська, калі прачынаўся, адразу глядзеў на татаў ложак, і калі не ўбачыць яго, падымаўся і сам. Па прывычцы ён і зараз не-не ды і кіне позірк на татаў ложак, але ўбачыць на ім раскудлачаную рыжую, бы грэбень у Аксіннінага пеўня, галаву Курта, і яму не хочацца ні спаць, ні ўставаць.
Юраська дзівіўся праз шыбу, што робіцца на вясковай вуліцы. Некуды паехалі немцы на грузавіку, а потым, згорбіўшыся, пратэпаў Лявон Кончык. Праз колькі хвілін ён убачыў сваіх кватарантаў Курта з Францам, былі яны надзвычай вясёлыя – смяяліся, размахвалі рукамі, штурхаліся. Бы дзеці. «Пруцца!»– Юраська адвярнуўся ад акна і не знаходзіў, што яму рабіць: ці ісці з хаты на двр, ці што... Рашыў нікуды не ісці і нічога не рабіць. Падумаеш, фрыцы! Чаго перад імі дрыжаць, хоць яны, канешне ж, і паскуднікі, аднак хто ў гэтай хаце гаспадар? Пакуль тата на фронце – ён, Юраська, значыць. І не турбаваць!
Кватаранты ўваліліся ў хату, адразу ж загергеталі – па чарзе, бы гусі, калі ім не падабаецца нехта:
– О, Юрко! Гут, гут! Карашо!
«Пайшлі вы!» Курт мурлыкаў песню на яму толькі зразумелай мове, а Фрыц стругаў сцізорыкам якраз перад самы носам у Юраські тонкі драўляны пруцік. Потым немец кінуў той драўляны пруток у кут, і Юраська аслупянеў: гэта ж бярозка! Яго бярозка. Хлопчык выбег на вуліцу, і здагадка пацвердзілася: на тым месцы, дзе летась пасадзіў ён дрэўца, тырчэў толькі абрубак... «Гады!» Як яшчэ хлопчык устрымаўся, не заплакаў, але сваім кватарантам нічога не сказаў, а толькі патрымаў пруток у руках і кінуў на тое ж месца, дзе і падняў. Ён узяў рыдлёўку і па агародзе пакрочыў у бок бярэзніка. «Прынясу другую бярозку, пасаджу на злосць ім. Каб ведалі!» А ідучы за дрэўцам, ніяк не абыдзеш вятрак. Дзед Нупрэй напраўляў якраз жорны, быў увесь у клопаце, але Юраську заўважыў адразу:
