– Не балаболь! – папракнуў Аксінню Марцін. – Мянціш во толькі дарэмна, час займаеш. Курэй дык ты немцу і на нюх не паказала, а хлеб няхай грабе. Ты гэтага хочаш?

– Ты курэй маіх не чапай!

– І соткі лішнія на цябе пакуль ніхто не ўзваліў,– памяркоўна працягваў Марцін. – Я вось што думаю. Усё ж трэ аловак узяць у рукі ды і запісаць, хто ў нас працаздольны. І браць у разлік кожнага. Каб пароўну. Каб не крыўдна.

– Вынесу, вынесу аловак, – заспяшаўся ў млын Нупрэй.

Неўзабаве вярнуўся, уручыў Лявону аловак і кавалак паперы.

– Пішы, Лявон, пішы, кум, – а потым успомніў, што Кончык не багата чаго дамогся ў грамаце, таму забраў усё назад у таго з рук, адшукаў вачыма ў натоўпе Юраську, даў знак, каб падбег. – Як і ў любой саліднай і паважаючай сябе канторы, у нас таксама пісарчук ёсць. Падыходзьце, запісвайцеся. Глядзі ж, Юрась, паўважлівей будзь, не праміні каго. А то ляманту будзе. А Лявону шапнуў: – Пасмялей, свае ж людзі, мямля! Не з’ядуць! Будзь, як у мяне на млыне! Ну-у!

Аказаліся ў тым спісе побач з дарослымі таксама сам пісар Юраська, Паўлік і Сяргейка, іншыя хлопчыкі і дзяўчынкі.

– Цяпер поўны парадак, – працягнуў паперу Нупрэй Лявону. – Ажур. Трымай і беражы. Тут ўсе твае байцы. На іх і абапірайся.

9. КУДЫ ЕЗДЗІЎ СТАРАСТА

Каля хаты старасты хлапчукі, калі вярталіся ад ветрака са сходу, убачылі самога Ігната. Неяк дзіўна паводзіў сябе ён. Надзьмуты, засяроджаны, а вочы – хіба ж не відаць! – так і стрыгуць па баках: ага, што там у нас, шаноўныя, куды тэпаем, адкуль? Абапершыся на тын, Ігнат курыў – пускаў такія вяроўчыны дыму, што неба не відаць. Канешне ж, нервуецца! А што яму рабіць, калі людзі пачынаюць жніво, а ён і перашкодзіць гэтаму не можа! Хоць трэсні ад злосці, а карысць адна: вяскоўцы, вайна ім ці яшчэ што, свой сялянскі клопат ведаюць і не перашкаджай ім, стараста!

Назаўтра надвор’е выдалася як па заказу – сонечна, цёпла. Хатаўнянцам лёгка працавалася ў полі. Ды і каб нават дождж ліў, а жыта жаць трэба. Кожная хвіліна дорага каштуе. Таму і спяшаліся людзі, бабкі з кудлатых залатых снапоў раслі хутка – неўзабаве іх было ўжо не злічыць. Дзед Нупрэй спярша спрабаваў рабіць гэта, а тады абвёў позіркам сваіх зачэпістых вачэй людзей, плюнуў і сказаў гучна, каб чулі ўсе:

– Не ўганюся! Да трыццаці яшчэ ў мяне добра атрымліваецца, а далей завалілі снапамі тымі – не прадыхнуць! А што я гаварыў? – Нупрэй раз-пораз выціраў узмакрэлы лоб рукавом кашулі. – То-та ж!.. Кожны па снапу – бохан хлеба, мяркуй. Салдат на фронце двое сутак пражыць зможа. А тут, бач, колькі іх ужо, тых снапоў. Адна Аксіння навярцела іх калі не сотню. Рота байцоў ёй аддзячыць сваім геройствам. І сумнявацца не трэба.

Аксіння ж дзівіцца на млынара, папраўляе хустку і весела шчабеча:

– Халодненькай вадзічкі каб, я б, Нупрэй, і яшчэ больш снапоў нажала, яй-богу. Папрасі хлопцаў, хай вады з Драздовай крынічкі прынясуць. У ёй вада, – абпілася б, да таго смачная. Цябе хлопцы паслухаюцца.

– Мяне – канешне! – Нупрэй задаволены, што Аксіння не сама просіць хлопцаў, а давярае гэты клопат яму. – Тут ты маеш рацыю, маладзіца. Так, а дзе ж яны? Ага, бачу!

Калі ж адгукнуўся Юраська і падышоў да старога, той загадаў камандзірскім голасам:

– Кліч сваю гвардыю! Баявое заданне ёсць!

Што заданне тое не надта сур’ёзнае, хлапчук адразу здагадаўся: не будзе ж ён ім ставіць задачу пры ўсёй, лічы, вёсцы. Не памыліўся. Так і ёсць. Прапанаваў усяго-наўсяго сабраць у людзей посуд і прынесці халодненькай вадзічкі з Драздовай крыніцы. А біклажак розных набралася – ого! Тут і Паўлік з Сяргейкам не выручаць. Юраська лыпнуў вачыма: што ж рабіць, дзеду? Нупрэй зразумеў усё без слоў і выдзеліў у памочнікі яшчэ двух зусім маленькіх хлопчыкаў, якія самі па сабе забаўляліся на іржэўніку.

І зноў ім патрапіў на вочы стараста Ігнат.

– Хлопцы, гляньце! – насцярожыўся Паўлік і паказаў рукой на дарогу, на якой грукацелі калёсы.

Соп і фыркаў конь, ляніва ставіў капыты на дарожны пыл, а на калёсах, выцягнуўшы наперад ногі, важна сядзеў стараста. Ігнат вяртаўся ў Хатоўню.

– Куды гэта ён ездзіў? – нядобра падумаў пра старасту ўсё той жа Паўлік. – А што, калі да Вітуха? Прачуў, што мы жыта жнём, і паехаў, гад! Канешне ж, данёс!

Юраська таксама не зводзіў позірку з Ігната, а стараста зухавата – нахабнік, бач ты! – шлёгнуў пугай па распаранай спіне каня і той паслухмяна пабег па дарозе.

– Думаеш, паведаміў? – нарэшце паглядзеў на Паўліка Юраська. – А ты, Сяргей, што скажаш?

Сяргейка, як заўсёды, толькі варухнуў сваімі худымі плячыма: хто яго ведае, адкуль мне знаць? Можа... А можа і не... Цьфу! З гэтым Сяргеем адны праблемы, ніколі сваёй думкі не выкажа, прывык за спіны іншых хавацца. Правільна іншы раз яго маці дома і трымае – а што карысці, хоць ён і тут, з усімі разам? «Не ведаю... Не бачыў... Не чуў...» Юраська злуецца: «Мы адны павінны бачыць і чуць!» Але выгляду не паказвае.

У поле вярталіся амаль подбегам. Хацелася хутчэй расказаць Нупрэю і Лявону Кончыку пра таямнічую паездку некуды з вёскі старасты Ігната.

– Вада едзе! – першай узрадавалася, убачыўшы дзятву, Аксіння. – Не праскачыце ж міма! Куды так разагналіся?

Давялося спыніцца каля Аксінні.

– Вось дзякуй вам, выратавалі ад спёкі! – піла і хваліла яна ваду. –Смакоцце!

Хлапчукі раздалі поўныя біклажкі з крынічнай вадой, а самі адвялі падалей ад жанчын Нупрэя, і Юраська, глытаючы ад хвалявання словы, горача казаў:

– Ігната... старасту бачылі. Ён на калёсах у вёску аднекуль вяртаўся. Можа паліцаю ці немцам сказаў, што жнём?

Нупрэў уважліва выслухаў хлапчукоў, аднак падзяліцца сваімі думкамі пакуль не спяшаўся. Потым нечакана для сяброў сказаў амаль што абыякава, чым астудзіў іх запал:

– Ідзіце працуйце. А за ваду дзякуй. Сапраўды, смачна п’ецца на жніве... Нібы ўпрыкуску з хлебам.

– Дзед Нупрэй! – Паўліку не спадабалася, што стары і брывом не павёў, а справа ж сур’ёзная. – Дык што?..

– Няхай ездзіць Ігнат, куды хоча. Думаеце, у яго клопату няма? Жучок вунь... дзівіцеся, – Нупрэй тыцнуў носам лапця ў сцяблінку, па якой мітусліва паўзла божая кароўка,– і тое на адным месцы не сядзіць. Куды ён, цікава, бедалага, так шпацыруе, галаву задраўшы? Бач, зваліўся, саслізнуў... а зноў шкрабецца. Не павяртае назад. Угору, угору паўзе, анціхрыст... Туды, відаць, дзе яму лепш будзе... дзе зацішней...

10. ЦЁЗКА

Спаў Юраська без задніх ног. Натаміўся за дзень. Нешта быццам снілася, але як ні стараўся ўспом-ніць – што снілася, калі расплюшчыў вочы, нічога не атрымлівалася. Усё змяшалася ў кучу. Нейкі кавардак. А што помнілася? Быццам у хаце сядзіць на лаве невядомы мурзаты дзядзька і п’е з чорнага гарлача малако, сапе і п’е... І адкуль ён тут узяўся? Навошта? Хто такі? Пратэпала па падлозе мама, прарыпелі масніцы... І ці яна гэта? А, можа, хто іншы? Быццам і не яна...

Прадраў хлопчык вочы, нерухома ляжаў у ложку і гадаў, сон гэта ці што. Прыслухаўся. Быццам і сапраўды нехта п’е малако – чуваць, як глытае: юк-юк-юк... Каганец на прыпечку смуродзіць, на сцяне зіхаціць цень ад кароценькага язычка полымя. «Які ж гэта сон! – Юраська нарэшце адарваў галаву ад падушкі. – І хто такі гэты дзядзька? Маці прайшлася па падлозе... так, яна».

– Спі! – строга паглядзела на Юраську мама. – Рана яшчэ.

– Выспаўся.

– Усё роўна спі, а то будзеш блытацца толькі пад нагамі!

Хлопчык не паслухаўся, пазяхнуў, моўчкі апра-нуўся, моўчкі сеў на ўслон – твар у твар да невядомага чалавека, які ўжо даўно напіўся малака і хваліўся, які ён добры ваяка. Калі яго паслухаць, то дзе не быў і чаго не бачыў. Юраську такое не падабаецца: хвалько! Сапраўдны салдат хваліцца не будзе.

– А-а, прачнуўся, гвардзеец! – нібы даўняму знаёмаму, усміхнуўся Юраську чырвонаармеец, і што ён быў чырвонаармейцам – адразу відаць: у салдацкім жа адзенні, а будзёнаўка ляжыць побач, зорачкай на печ – Ну, гаспадыня, дзякуй вам. А мне пара. Пакуль яшчэ спяць усе, то я па агародах да лесу, а там разбярэмся... Ваўку не страшна ў лесе – ваўку страшна сярод людзей. Вось так, хлапчына! – Чырвонаармеец падміргнуў Юраську, паляпаў па плячы і спытаў: – І кім жа ты стаць хочаш, калі вырасцеш?