– Там іх багата, – сказаў ён. – Ідзіце бярыце.

Сяргейка, як заўсёды, насупіўся:

– Яшчэ не хапала, каб я нямецкую каску на сваю галаву адзеў! Трэба мне!..

– А я вазьму, – стаяў на сваім Паўлік. – А ты, Юраська?

І Юраська ўзяў адну каску. Сяргейку нічога не заставалася, як таксама падняць з зямлі цяжкі варожы шалом, а ў сваё апраўданне, што не стрымаў слова, сказаў:

– Матцы аднясу – каб парсюка карміла з яе, а то карыта ў нас дзіравае...

Дахаты хлапчукі вярталіся ўжо росным надвячоркам. З трафейных касак выторкваліся брылястыя абабкі і баравікі. Большанькія і прыгажэйшыя яны ўмысна паклалі на лісце зверху – каб радавалі вока. Пракідваліся і салодкія сыраежкі. Нашвэндаліся за дзень так, што хацелася есці. Смактала ў кожнага пад лыжачкай. Таму не-не, ды і адшчыквалі яны ад сыраежак маленькія кавалачкі, піхалі ў рот. Эх, да гэтых сыраежак яшчэ б лустачку хлеба!

Вярталіся хлапчукі ў вёску і неслі не толькі каскі з грыбамі, але і нейкую затоеную, шчымлівую трывогу...

Чаго ж наведваліся немцы ў Хатоўню?

Не сядзіцца ім.

5. УХ, ПАЧАКАЙ, ПАЛІЦАЙ ВІТУХ!

Дзед Нупрэй – адзін, мусіць, чалавек з усяе вёскі, ад якога нічога не ўтоіш, любая навіна пачынаецца з яго што раўчук з крыніцы: усё ўцікуе-упільнуе, а потым вылучыць зручны момант, уставіць сваё слова пра тое ці іншае. Акуратна, умеру, але кожны раз – у патрэбны момант. І што цікава, бывае, і зачэпіць-ушчыпне каго-небудзь, але на яго не крыўдуюць землякі: то ж Нупрэй сказаў, а Нупрэй абы-што не ляпне. У цяжкую хвіліну – падтрымае, дасць рэцэпт, як жыць далей, што рабіць.

Бачыў ён і як хлапчукі ўзялі кірунак у бок Жавінніка. Дзед адразу змікіціў, куды і навошта яны рушылі. Прыгадаў ён учарашнюю гамонку каля ветрака, і паход той неспадзяванкай для яго не быў. Нупрэй ажно падкруціў, бы кнот у газоўцы, свой тонкі вус, хітравата прыплюснуў вочы і падумаў: «Ці ж я не глядзеў наперад? Глядзеў, нават ў два вокі. Так яно і ёсць – патэпалі, жэўжыкі, у лес, патэпалі. Падбітыя машыны, канешне ж, ім ноччу спаць не далі. Але ж няхай сабе і палюбуюцца, нікому не забаронена, а малечы – тым болей...» І ўжо услых, нібы яго хто і сапраўды чуў, сказаў:

– Толькі, хлопцы, асцярожней будзьце. А то вушы надзяру, як сваім дзецям некалі! Каб не думалі!..

Калі пачуўся гул грузавікоў, стары стаяў якраз на падворку і глядзеў у той бок, дзе зніклі хлапчукі і адкуль насоўваліся на сяло плюскатыя машыны. Яны раўлі і чмыхалі, нібы ў іх былі насы і туды трапіў ненарокам моцны Нупрэеў самасад. А-а-апч-хі-і! «Зноў прыпёрліся!» Стары схаваўся ў хаце – глядзець на немчуру ў яго не было асаблівай ахвоты, хоць пазней закарцела: што на гэты раз яны, нехрысці, прыдумаюць? Куры ж так хутка не растуць, як яны зачасцілі.

– Ці схадзіць? – нясмела глянуў на старую Нупрэй.

– Схадзі, а потым і мне раскажаш...

Грузавікі спыніліся перад старэнькім драўляным домам, да вайны ў ім была калгасная кантора. Салдаты, нібы гарбузы з вялікага каша, пасыпаліся на зямлю. Сярод іх Нупрэй адразу пазнаў паліцая Вітуха – ад усіх ён вызначаўся чорнай формай і павязкай на рукаве. Немцы былі ў шэрай,няйначай суконнай, форме: рукавы закасаны, а ў руках аўтаматы і на баку рабрыстыя жалезныя біклажкі. Паліцай адразу ўбачыў старога, ускінуў руку: бач ты, вітаецца, нягоднік, сябра знайшоў. А тады і доўга не прымусіў ён чакаць сябе – тут як тут, дыхае у твар Нупрэю перагарам і цыбуляй:

– Рыхтуй, дзед, вятрак. Бачыш, колькі людзей карміць трэба.

– Дык а яны што, без хлеба прыехалі?

– Не тваё саплівае дзела! Іспалняць будзеш!..

– А то б Гітлер укінуў кавалак у торбу кожнаму – як жа ён так адправіў, не снабдзіўшы. Я сена касіць еду ў луг, то Пелагея мая і накорміць і на дарогу пакладзе. Дарога ж няблізкая.

– Пагавары мне!..

Вітух махнуў на дзеда рукой, маўляў, з табой, старэча, мы потым разбярэмся, пра хлеб гаварыць яшчэ рана. Сёння трэба абсталяваць жыллё для нямецкага камандзіра – тут, у Хатоўні, будзе стаяць нямецкі гарнізон, і ў былой калгаснай канторы нехта вырашыў размясціць штаб. Калі дзед Нупрэй даведаўся пра гэта, ён са злосцю плюнуў і сказаў гучна:

– Цяпер вырадкі гэтыя жыцця не дадуць, ліха іх матары!

Стары млынар агледзеўся па баках. Нямецкія салдаты маленькімі кучкамі – па тры-чатыры чалавекі – сядзелі на траве, падкурчыўшы ногі, паабапал сваіх грузавікоў. Курылі, гергеталі. Між іх важна мерыў шырокімі крокамі зямлю Вітух. Бобік нервова і фарсіста раз-праз выцягваў з кішэні круглы, з алтын, гадзіннік, падносіў яго да вока, умысна трымаючы блішчастую рэч на далоні – каб бачылі – і зноў паглядаў ва ўсе бакі, падкрэсліваючы важнасць моманта. Людзі не надта спяшаліся на сход, хоць і была каманда. Толькі дзеці ляцелі, галовы задраўшы. Ім, дзецям, што: ці на артыстаў цырка глядзець, ці на варожых салдат, – абы нешта зацікавіла. А немцы ж, бач, на гармоніку пілікаюць...

– Калі так будуць новую ўладу слухацца, то я ім пакажу, дзе ракі зімуюць! – натапырыў твар Вітух і зноў паглядзеў на гадзінннік. – Прывыклі, каб з хат выцягвалі. Дык запомніце: я – не брыгадзір...

А пакуль тое ды сёе, некаторыя немцы зашасталі па вёсцы. Што ім яшчэ трэба? Курэй падгрэблі раней, парсюкоў, у каго былі тыя і хто не паспеў іх схаваць, таксама. Яшчэ, чаго добрага, кароў паядуць. Будзе тады бяды.

У натоўпе Нупрэй убачыў Лявона Кончыка, і яму трохі стала весялей: усё ж не адзін перад гэтай воўчай зграяй ён будзе.

– Здароў, кум, – павітаўся з ім Нупрэй.

– Паклон, Язэпавіч, – працягнуў руку Лявон, хоць яны рэдка калі раней рукаваліся. – Вывалаклі?

– Можна сказаць, што і так.

Ёсць такія людзі, з якімі нічога не страшна, і немцы – таксама. Для Нупрэя такім чалавекам заўсёды быў Лявон Кончык. З ім і цяпер вось стаяць перад немцамі вальней можна, не трэба выцягвацца ў струнку.

– Вунь і Платон шкандыбае, – паказаў вачыма Нупрэй. – Сядзеў бы на печы. Дык не, паўзе.

Лявон кіўнуў: бачу, і з печчу згодны.

Платон, валюхаючыся з боку на бок, нібы сытая качка, падыходзіў да іх. Ступаў ён цяжка, апіраўся на кавеньку-крывульку, пільна глядзеў перад сабой у адну кропку, не адрываў вачэй ад сцежкі, нібыта баючыся, што варта збочыць з яе хоць на крок-другі – і паляціш некуды ўніз, як на той свет...

– Сваё адпоўзаў, – уздыхнуў Платон і адразу ж прадзёрся да Нупрэя і Лявона Кончыка. – З вамі весялей.

Ён паклаў сухія і жоўтыя, бы леташнія трэскі, рукі на крук кавенькі, толькі тады ўзняў выцвілыя, аднак неабыякавыя да жыцця, вочы. І зноў загаварыў:

– Занядужыў я. У грудзях сціснула нямаведама як. Не прадыхнуць. Кхе-кхе...

– Паляжаць трэба, – паспачуваў Лявон Кончык.

– Дадуць, чакай, – Платон паказаў вачмі на паліцая. – Прыпёрся і гоніць. Шнуруй, кажа, дзед, як можаш. Хоць паўзі, а каб у гурце быў. Для масавасці.

Бобік Вітух яшчэ раз задаволена і важна паглядзеў на свой гадзіннік, потым ускінуў уверх руку – папрасіў цішыні. Гэтая каманда падзей-нічала і на нямецкіх салдат. Тыя падхапіліся, выпрасталіся, абцягнулі форму. На што Лявон Кончык заўважыў:

– Глядзі ты, ужо і немцы перад ім выструнь-ваюцца. Далёка пойдзе. Калі не спыніць своечасова.

Нупрэй плюнуў:

– Свалата якая, га! І жыў жа пад бокам у нас. Куды, папытаць бы у саміх сябе, глядзелі? Вось якая гадасць, аказваецца!

– Ён што, важная шышка? – шапнуў нехта ў натоўпе.

– Не-е... Таксама скажаш. Бытта яловая: вісіць высока ды ляціць затое доўга, вобзем чмякаецца, ажно далёка чуваць, – патлумачыў яму Нупрэй.

Паліцай тым часам ускараскаўся на грузавік, пачакаў, пакуль суцішацца людзі, угамоняцца, а пасля загаварыў, зрываючыся на крык:

– Грамада! З вамі гаворыць прадстаўнік новай улады, узаконены вялікім фюрэрам. Паказваць дакумент не буду, вось ён – я: каму трэба, глядзіце. А цяпер – слухайце сюды! Калі вы будзеце мяне ўважліва, як на ўроку ў школе, слухаць і я не буду паўтарацца, тады, думаю, я доўга вас не затрымаю. Такі ўгавор стаўлю.