– Не, яй-бо не! – шчыра прызналася Ганна.
– Таму даражэй, што яны ў маўзалеі пабывалі!
– Ай, во, праўдацькі!– успляснула рукамі Ганна, а потым схамянулася. –Цішэй, цішэй, бабы. Рукавадзіцель наш ідзе. Хавайце трусы.
... Калі Ганна памірала, у той час пра Леніна гаварылі толькі добрыя словы. А, можа, каб жыла цётка цяпер, то і яна б расказала усё крышачку інакш... Пэўна ж бы інакш...
КВАТЭРА Ў ОМСКУ
Канаўшчык неспадзявана спатыкнуўся перад самым парогам, тыцнуўся ўсім тварам у некрануты ўчарашні снег – наваліла яго, як ніколі ў снежні, багата – і адчуў, як ён, снег, палагаднеў, выкрапіўся цёплай расой на носе, ілбе , шчоках. Канаўшчык стаяў пэўны час на каленях і руках, раскірэчыўшыся і баючыся варухнуцца, а тады адчуў, як ногі самі, не падпарадкоўваючыся яму, раз’ехаліся, бы перапілаваныя на дзве часткі – пасяродку ўздоўж – санкі, слізгануўшы палазамі. «Паміраю хіба? Я ж... я ж яшчэ і не жыў! Не жыў! Мяне ж чакае кватэра ў Омску-у-у-у!» На гэты шалёны крык прыбег шчуплы і сухарэбры – з напёрстак – сусед Цімка, аднагодак, мусібыць, Канаўшчыка ( такую мянушку далі Віктару, бо доўгі час даглядаў канавы, што на тэрыторыі калгаса),зацягнуў яго, сапучы і чамусьці мацюкаючы мясцовую ўладу, у халодную хату, так-сяк зняў верхнюю апранашку, узвалок непаслухмянае цела на ложак ,прыхінуў коўдрай.
– Не памёр, бо дыхаеш,– аблізаў губы Цімка і выцер узмакрэлы лоб. – Зараз я цябе сагрэю. Пляшку гарэлкі прынясу. Папрашу ў людзей. Скажу, чалавек памірае... Канаўшчык, скажу, калі не дасцё, вам сніцца доўга будзе... на тваё выратаванне ахвяруюць, куды яны, гады, дзенуцца. Ці спярша грубку распаліць? Маўчыш. Распалю спярша. Чуеш мяне? М-да-а!..
Канаўшчык не зрэагаваў на роспыты Цімкі, і той, уздыхнуўшы, натапырыўся і патупаў на дрывотню. Вярнуўся з бярэмем дроў. Неўзабаве ў грубе загуло , і з дзірачак, што там-сям прадзьмуліся сярод цаглін, выпырхнулі вясёлыя зайчыкі, якім было крыху дзікавата ў гэтай вялікай, як гумно, хаце.
– Чуеш мяне, Віктар?– зноў павярнуўся да нерухомага Канаўшчыка Цімка і адразу засумаваў. – Не чуеш, бачу. Дажыўся, бедалага. Дакаціўся. Хай я... п’янтос... а ты ж быў нармальным чалавекам. – Ён раптам спалохаўся, пачуўшы ў стылай хаце свае словы, паправіўся. – І ёсць! Чаму... чаму быў? І ёсць! Ты будзеш жыць, Віцька-а! Я гавару! Ці табе мала гэтага? Будзеш!
З гэтымі словамі Цімка выскачыў на вуліцу, адразу ж пашыбаваў да Машкі, якая прадае самагон, забарабаніў зморшчаным, што леташні цукровы бурак, кулаком у браму. – Дрыхнеш, а Канава памірае! Адчыняй! Адчыняй, загадваю! Не для сябе буду прасіць! Для Канаўшчыка! Калі ж памірае!..
Машка, худая, з чорнымі злымі вачыма, бразгнула зашчапкай, пацягнула на сябе дзверы:
– Хто... хто памірае?
– Канаўшчык. «Хто-хто?» Не верыш – правер! Яму нутро працерці трэба. А то хана!.. Можа, з раніцы ляжаў на двары. Кішкі, можа, к гарбу прымерзлі? Га? Не дасі – і я тады скажу, што ты яго загнала на той свет! Ты! Твая сквапнасць.
– Дык я ж яго толькі бачыла... – не паверыла пачутаму Машка.
– Чалавек заўсёды так: спярша яго нехта бчыць, а тады і няма... і складай некралог у газету. Хы? Ты думаеш спасаць Канаўшчыка, ці не, мымра-а?
– Бягу, бягу, бягу!– Машка замітусілася і знікла ў сенцах.
А Цімка зноў аблізаў засмяглыя губы, вылаяўся:
– Маць тваю!.. Не давярае. Не давярае, каза крываногая. Яе не абдурыш. Пабег, пабег далей шукаць... Павінен жа нехта клюнуць.
Але ніхто не клюнуў. Цімку добра ведалі. І калі ён вярнуўся да Канаўшчыка, таго ўжо катурхала Машка, а заадно касцярыла і яго, Цімку.
– На бядзе і тое чарку хочаш мець, ірад,– кідала яна раз-пораз позірк на таго.—Якое нутро? Каму? А я і не падумала спярша, прыхапіла бутэльку. Ці ён жа выпівоха, Канаўшчык? Кепска стала? Можа, сэрца, а можа, і яшчэ якая трасца... А ён на чужой бядзе разбагацець захацеў. Цьфу!
– Ой! Ой! Прыкра слухаць. З цябе выціснеш кроплю тую. Смалы палучыш. Маўчала б!
– Хопіць нам, бабам, рот затыкаць.
– Калі хто і нажыўся, дык на Чарнобылі! – выпяў наперад грудзі Цімка.
– Багата ты ведаеш!
– Людзі гаварылі... А я б, можа, калі за здароўе Канаўшчыка шлёпнуў паўлітэрку, то яму, глядзіш, і лепей стала б... і крызіс мінаваў бы. Га?
– Табе не дам! – сказала Машка белазубым і запэцканым сажай ротам. – Званіць трэба!..
– У комін? – без патрэбы спытаў Цімка.
– Збегай у Іскань. Там ціліхвон. Пазвані.
– Збегай. Маладога знайшла...
– На, гад, пляшку гарэлкі! На! – І жанчына варсанула ў рукі Цімку жаданае пітво. – Бяжы і пі, пі і бяжы, каб ты здох! Толькі ў Віцькаву канаву не зваліся. А то капаць няма каму ямку. Адны бабы.
Цімка ўсміхаўся, гладзіў бутэльку:
– Зваліцца – не звалюся. Ты скупая на градус. І, увогуле, я не таму ўзяў твой самагон, што нешта табе рабіць буду... а каб хапіла сілы і ліхасці дабегчы да той Іскані. Каравуль Канаўшчыка. Я пабег, – ён задраў бутэльку, глытнуў кроплю, а потым схаваў самагон у кішэню аблезлага кажушка. –Глядзі ж, каб не памёр тут.
– Бяжы ўжо, шугалей!– махнула рукой на Цімку Машка.
– Ды дроў у грубку падкінь. Там павінна гарэць.
– Гарыць, як у цябе ў штанах,– хмыкнула Машка.
– Гаручае ёсць, то не хвалюйся,– сказаў Цімка і знік.
Машка раздзьмула вугельчыкі ў грубе, тыя ляніва заняліся сінім полымем. Села на зэдлік. Цікаў гадзіннік, што вісеў на сцяне, гіра звісла ледзь не да самай падлогі. Яна ўстала, падцягнула гіру, і ў гэты момант Канаўшчык расплюшчыў вочы і прашаптаў сухімі губамі:
– Напішыце... брату Хведару... што не прыеду ў Омск... Хай кватэру для мяне не трымае... Мане кватэра чакае ў канцы гарода...
– Нешта ты, Віцька? – затрымала на Канаўшчыку погляд Машка, суцешыла. – Рана табе думаць пра пагост, рана... Жыць трэба... жыць...
– Гэта ты, Машка?
– Я, я, Дзмітрыевіч. Якраз табе вадзічкі падам. Зараз. – Жанчына зачэрпнула карцом у вядры, падала Канаўшчыку, той прыўзняў галаву, піў з Машкіных рук.
– Дзякуй,– сказаў і апусціў галаву на ранейшае месца . – Пасядзі каля мяне. Пагавары. Вечар ужо?
– Вечар.
– Нічога не помню... як праваліўся куды. І мог бы назаўсёды праваліцца –вось табе і смерць. А іншы раз думаеш, што яна з сябе ўяўляе? Усё проста. Надта.
– Цімка пабег званіць у раён: «хуткую» выклікаць,– стоячы перад Канаўшчыкам, заківала галавой Машка. – Прыедуць, то, можа, які ўкол зробяць. Калі шпрыц не забудуць. Цяжка, мабыць?
– Не магу зразумець... Быццам хто абхапіў мяне, як бочку абручом, і давіць. А ўнутры, здаецца, пяску набілася...
– Сэрца, у майго так было,– Машка падкінула дроў у грубу. – І жыве. І ты будзеш жыць.
– Пражывеш столькі, колькі Бог дасць.
– Цябе Бог не павінен пакрыўдзіць. Сумленна жывеш. Нават вельмі ўжо, мог бы і пра сябе больш падумаць...
– Так атрымалася...
Машка пагадзілася:
– Як ужо атрымалася, так і добра.
Яна села на зэдлік, уздыхнула. Потым доўга глядзела на Канаўшчыка, і на вочы нагарнуліся слёзы. Машка засаромелася іх, крадком змахнула пальцамі, узнялася з зэдліка, ціха прашаптала:
– Я пайду. Хату ж кінула... карміць трэба... а тады зазірну... у грубу дроў яшчэ падкіну. Паляжы... табе пакой трэба... цішыня...
Канаўшчык нічога не адказаў. Ён чуў, як рыпнулі дзверы, як за імі аціхлі крокі жанчыны. Заплюшчыў вочы... Божа! Божа! Не так, не так хацелася дажыць свой век. Зусім не так. Але што паробіш цяпер? Позна нешта памяняць – асабліва тое, што залежыць зусім не ад цябе самога.
Канаўшчык заплакаў. Слёзы, салёныя і цёплыя, плылі па шчоках. Заплачаш: адзін застаўся. Ні жонкі, ні дзяцей, ні... брата. Так-так, і брата, лічы, няма. Ну што ён там, Хведар, у тым Омску, у якім Канаўшчык ніводнага разу нават не бываў? Адрэзаны кавалак. Страчаны. Не прыязджаў нават, калі памерлі матка і сястра Роза, адбіваў, праўда, кароткія тэлеграмы : не магу, вучэнні... А вучэнні ў яго там ці што – адзін ён, Хведар, і ведаў. Апошні раз бачыліся год дваццаць назад, калі паралізавала матку, тады яны ў Лосеўку прыехалі абодва – па тэлеграме-выкліку сястры, яна з ёй жыла. Віктар яшчэ не быў канаўшчыкам, ён рабіў у Магілёве на «Строммашыне», меў добрую кватэру, прыгожую жонку і гадавалую дачку. А потым – трэба ж такому няшчасцю здарыцца – не стала хадзіць і Роза. Што рабіць? Як жыць далей? Хведар напісаў: паколькі чалавек ён вайсковы, то пра вяртанне ў вёску не можа быць і размовы. Давай, маўляў, ты, Віктар, бярыся... жывеш жа побач, а я ў даўгу не застануся. Ён і звольніўся. Раз у тыдзень наязджаў да сям’і ў Магілёў, прыязджала тады-сяды да яго і жонка. А потым ён не паехаў, яна не прыехала... Была сям’я, адным словам. Даўно. Дачка, праўда, не забывалася на бацьку. Гэта пазней Канаўшчык зразумеў, чаму прыязджала яна да яго: грошы патрэбны былі малечы, толькі яны. Быццам у знак кампенсацыі, што брат страціў усё, што меў у горадзе, Хведар зафрактаваў за ім кватэру ў Омску. Аднапакаёўку. А мо і схлусіў. Пісаў жа, пісаў, што чакае жытло... Канаўшчыку не было нават магчымасці з’ездзіць у той Омск і хоць адным вокам глянуць на кватэру, калі і праўда яна ёсць: хапіла клопату ў вёсцы, як толькі вытрымаў – аднаму Богу вядома.
