У той вечар ён дамоў не вярнуўся. Але пазваніў і абяцаў зноў прышпіліць Галю да батарэі. Жонка паківала галавой, самотна ўздыхнула:
– Усё ясна... Толькі больш – запомні!– не атрымаецца.
Раптам Галя залілася смехам, вясёлым, гарэзлівым, што, відаць, прымусіла прыпыніць дыханне і разявіць рот Цэдрыка: бач, ажыла і здзекуецца. Чаму, цікава, не атрымаецца? Проста, вельмі проста: больш я цябе не пушчу і на парог. Скардзіся, куды хочаш. Ці, можа, мне першай?
Цэдрык, падалося Галі, працверазеў:
– Не-не! І я не буду! І я!.. Ніколі!.. А там... А там разбяромся. Мне трэба пабыць аднаму. І сапраўды... Чуеш?
Галя першай паклала трубку.
Цяпер часта сядзіць яна на табурэтцы перад акном, а рукі трымае на жываце, у якім нагадвае пра сябе жывая істота, і Галя размаўляе са сваім дзіцём – пяшчотна, цёпла, з мацярынскім замілаваннем, бы дзіця тое сядзіць у яе на каленях, яна гушкае яго, а малеча смокча – хоць бы! – соску і слухае яе:
– А ведаеш, маленькі мой, акно, здаецца, больш не плача. Бачыш, чысценькае яно, блішчыць, ззяе. А вунь і татка твой пайшоў. П’яны. Хістаецца. Не ў форме... з барадой... Стаіць, глядзіць на нас з табой. Давай адвернемся? Вось так. Ага. Вось і правільна. Так лепш. Нам абаім...
Галя і зусім захінула акно фіранкамі і села падалей ад яго: не хоча зноў убачыць, як яно плача...
ДАРОГА
Хата дзеда Макара канцавая. Стаіць яна на пясчаным узгрыбку, старая, абняможаная, і першы вянец абняўся з зямлёю – цалуюцца. Два акна жмурацца на вуліцу, астанія – тры – сочаць, што робіцца на вялікім, крыху захламленым дварэ, не прымінуць зазірнуць і ў садок, які, праўда кажучы, і садком назваць нельга: у самым закутку гародчыка апусціла галаву долу яблыня – адзінае дрэва засталося, ды і тое стаіць, бы забыты людзьмі вунь насупраць цераз дарогу тэлеграфны слуп. На Макаравым агародзе ў вайну разарваўся снарад, пялёхнуў ноччу, а як толькі пачало днець, ён павымаў з яблыні асколкі, пазакідаў, мацюгаючы немца, падалей жалязякі, залячыў дрэва. Гадкоў колькі яно ўжо памірае, нават завязі не бывае на рэдкіх зялёных сучках, можна б было даўно вытраляваць яблыню, але Макару шкада: калека, нацярпелася, гаротніца, няхай кволіцца патрохі, трымаецца на зямлі, пакуль сама не зваліцца.
Адразу ж за хатай пачынаецца выкручастая дарога. На вочы браць яе цяжка, бо яна нырае з горкі ў лагчынку, караскаецца пад гару, а потым і зусім, пасля збуцвелага ад часу мастка, уплятаецца ў разгатыя дрэвы, і як яна там бяжыць, як жыве, -- Макару не сказаць: даўно не выбіраецца ён далёй всайго жытла, але кажуць людзі, бытта старшыня суседняга калгаса ўпарадчыў дарогу, усцяж як выраўнаваў, паклаў асфальт. «Вы, барчане, самі пра сябе клапаціцеся.»
Вось і атрымалася, што дарога ўсяго ў некалькі кіламетраў падзелена на дзве – тую, выкручастую, з глыбокімі каляінамі, калдобінамі, і новую, дзе і нашы шафёры, думае Макар, адводзяць душу.
Стары часта – няхай лета на дварэ, дажджлівая, сіверная восень ці завейная зіма – прыходзіць да дарогі, стаіць на ўзбочыне, абпершыся на кульбу, углядаецца некуды, і несвядомы чалавек можа нават падумаць, што ён некага падпільноўвае. Каб жа так. Не. Дзяцей у Макара няма – перажыў і двух сыноў, і дачку.
Міхал загінуў на вайне, Іван, малодшы, хоць і вярнуўся з яе кантужаны і без рукі, але мог бы яшчэ пажыць, здавалася б, толькі не пашэнціла яму: заўварэў цяжка, не далі рады лекары. Дачка Груня жыла ў весь час на Сахаліне, у замужжы там была, там яе і магілка. Яна пражыла напоўных семдзесят гадоў. І Макар лічыць, што магла б пратрымацца на гэтым свеце і больш, каб не з’ехала, куды ён нават цялят не ганяў пасвіць. Чалавеку там добра і шчасліва, дзе яго роднае гняздо. У Борках, значыць. Дома. А то колькі ж там у яго здароў’я, а трэба, бачыце, яшчэ і на тугу па Макару, па хаце, па сваяках траціць, вось і не хапіла Груні, каб дацягнуць хоць бы да матчыных гадкоў – Макарыха, весялуння Аўгіння, памерла ўсяго нічога назад, і стары застаўся зусім адзін. Як яблыня ў садку... недзе, праўда, жывуць унукі і праўнукі, але ці ім да яго, дзеда-прадзеда?
Людзі ведаюць: Макар нікога не чакае, гэта ён ад няма чаго рабіць выходзіць на дарогу, стаіць, пакуль не заклякне цела, а потым цяжка шоргае на двор ці адразу – прамым ходам – у хату, сядзіць на лаўцы, а то і прыляжа на канапе. Не сядзіцца. Не ляжыцца... І тады ён зноўку ідзе на дарогу, зноўку ўглядаецца...
Не ведалі толькі людзі-суседзі, што дарога гэтая звязвае старога апошняй ніткай з жыццём. Для яго яна не проста зямля, упраставаная коламі грузавікоў, з дзвюмя канаўкамі па баках, зарослымі ўзлетку густой травой, а зімой заваленымі снегам; са слупом з шыльдачкай, па якой шубаюць хлапцы камянямі – не трапнасць, каб ім... Шыльдачка пакурожаная, жывога месца на ёй не засталося, і слова «Боркі» зможа прачытаць сёння толькі чалавек, які ведае, што гэта Боркі.
Стаіць падоўгу Макар на дарозе. Бывае, яму кіўнуць з машыны. Пройдзе пешаход – павітаецца, а то і затрымлівае крок, уважыць яго словам-другім. Пацяплее тады ў старога пад апранашкай. Многіх ён не пазнае спярша, а потым усё ж спахопіцца: «Гэць, га!» Убачыць, убачыць у хлапцы або дзяўчыне Макар Петраковых ці Марусіных дзяцей. Падобны. Трохі ад бацькі, а то і ад дзеда ці бабкі ўзялі. Струмень родавай крыві б’е. Ён моцны струмень.
Калі Макар стаіць адзін, нікога не відаць паблізу, тады ён размаўляе з дарогай, як жывы з жывым.
– Пастарэла, пастарэла і ты, – гаворыць Макар, пацепвае сухенькім плечуком.—Я ж, дзіцятка ты маё, цябе даўно помню... і ты мяне... Хадзіў я па табе і басанож, і ў лапцях, і ў юхтавых ботах... Ага. Ну. На вайну мяне паклікалі... пры цары шчэ... Вось гэтым бачком ішоў – бліжэй да дрэў стараніўся. Іх нямашкі сёння, а тады былі. Высокія. Помніш? Ага. Ну. Назад з вайны – бег. Нейкая сіла мяне штурхала, дзяўбла кухталём у каршэнь. У маленькім сундучку пачастункі Аўгінні сваёй нёс і Груньцы, дачцы. Думаў, спазнюся, не паспею. Гм, дзівак я, а праўда ж – было... І ты памагала мне, у пяткі каменьчыкамі джгала: бяжы, салдат, бяжы, засумавала па табе маладая жонка... дачка не дачакаецца... А потым у заробкі хадзіў, у бравары... А-ха-ха-ха! – Макар уздыхае, на выцвілых вачах выкругляюцца слязінкі. – Піла, піла ты мае слёзы, дзіцятка... Немец напаў, каб яму ўсё жыццё штаны насіць навыварат. А ў мяне ж хлопцы выраслі – волаты. Шкада было на смерць іх пасылаць, а трэба. Хто ж мяне, Аўгінню, Груньку, усіх барчан абароніць? Правёў я сыноў сваіх з ворагам біцца, ты ж помніш, а тады кожнага дня бегма да цябе – вестачкі ад іх чакаў, перахопліваў паштальёна, не верыў яму, калі гаварыў, што нічога ад Міхала і Ванькі няма, сам ператрасаў сумку... Не знаходзіў, паштальён не хлусіў. А калі быў трохкутнік салдацкі – значыць, быў.
Усіх салдат, што з вайны вярталіся, я сустрэў. І сына свайго... Во на етым месцейку, дзе стаю. Тут сустрэў. Ага. Ну. Ваню. А Міхала – не... І цяпер вось не ідзе. Столькі часу мінула, а яго няма. Не чакай, гаворыш? Не, дзіцятка маё, не... Набачылася ўсяго ты на сваім вяку. Хапіла і горачка табе, і шчасцейка. Трактарок першы, а як жа, па табе спярша прайшоў, а потым ужо на поле закіраваў. Усе яны... і трактаркі, і машыны... процьма цехнікі дзякуючы табе, галуба, знайшлі нашы Боркі...
Загаварыўся я з табой. Пайду, курам чаго-небудзь падсыплю. Чуеш, гвалт узнялі? Не гаспадар я стаў... Толькі курэй і трымаю каля сябе. На парсючка не хапае Макара... а так усё ў краму ды ў краму... І цукар тамацькі, і селядзец падвязуць, і хлебчык – усё, слава Богу, ёсць. Ну, дык я пайду? Не сумуй... Во ўпраўлюся, адпачну трошкі, а тады зноў да цябе навярнуся. І мы зноў пагаворым. І нам будзе весялей. Хуценька я... Ты чакай... Чакай мяне, дзіцятка...
Макар сеяў на двары проса з кашчавай жмені, куры навыперадкі таўкліся перад ім – клявалі, ажно ўпрысядкі чубкі хадзілі, а калі нахапаліся зярнятак, яны пацішэлі, угаманіліся, ляніва сноўдаліся вакол гаспадара.
