Ды сырая рыба — гэта не тое, i ад яе толькі засмактала пад лыжачкай. I тады хлопцы адчулі, што ім даўно пара абедаць.
— Ты, Лісіца, папільнуй з Кудлачом статак, а мы хуценька збегаем i паямо. А потым — ты,— прапанавалі хлопцы свайму трэцяму таварышу.
Калі сябры схаваліся за паваротам ракі, Лісіца спачатку абышоў старыцу, каб пераканацца, ці не разбрыліся каровы, а потым крамянёвым нажом пачаў застругваць, вастрыць адламаную арэхавую палку. Зараз ён застаўся адзін i яму стала ніякавата. Хоць вёсачка іхняя была i недалёка, вунь у тым дубнячку, але ж побач пушча. A ў пушчы i мядзведзі, i ваўкі, i рысі. Праўда, блізка мядзведзяў пакуль не чуваць, i ваўкі летам на людзей не нападаюць, i побач верны таварыш Кудлач, але ж з вострай, хоць i драўлянай, дзідай ён, Лісіца, будзе адчуваць сябе надзейней.
Калі хлопец ужо выразаў на дрэўку адмысловы ўзор, завурчаў Кудлач i поўсць на ягоным загрыўку ўздыбілася. Падхапіўся i пастух, i ў час — з прылеснага хмызняку вымкнуўся шэры звер, ухапіў крайнюю авечку i пацягнуў яе да лесу.
— Уга! Ваўка! Кусі! — залямантаваў Лісіца i кінуўся за ваўком. Але першым драпежніка дагнаў Кудлач. Сабака не кінуўся адразу ў бойку з дужэйшым праціўнікам, a насядаў ззаду. Воўк, не выпускаючы здабычу, паварочваўся да Кудлача, i той адскокваў убок, ратуючыся ад жоўтых іклаў. Воўк быў стары, з запалымі бакамі, а авечка трапілася цяжкая, да таго ж перашкаджаў Кудлач, таму шэры разбойнік рухаўся рыўкамі. Перад самым лесам дасяг яго i пастух.
Убачыўшы побач чалавека, Кудлач асмялеў i кінуўся на ваўка, учапіўся яму ў карак. Звер кінуў здабычу i закруціўся ўюном, стараючыся скінуць сабаку, рвучы яму сцёгны. Ляцела ў бакі поўсць, гыркаталі воўк i сабака, крычаў Лісіца.
Пэўна б Кудлачу давялося блага, але хлопец, колькі было моцы ў руках, сунуў ваўку ў бок драўлянай дзідаю. Той матлянуўся да Лісіцы, збіў яго з ног. Але тут Кудлач злаўчыўся i ашчаперыў пашчу на самай ваўчынай шыі. Звер захрыпеў, затузаўся. Лісіца падхапіўся на ногі i некалькі разоў увагнаў яму ў бок сваю вастраколіну.
I тут на гэты шум i крык падбеглі з паселішча мужчыны з дзідамі, сякерамі, лукамі. Былі ўзброеныя, як на вайну, бо не ведалі — ці звер напаў на статак, ці які чужынец.
Утрапянелага Лісіцу калаціла ліхаманка. Ён нешта сіпеў сарваным голасам i ўсё паказваў на ваўчыны труп, які тузаў за бакі раз'ятраны Кудлач, сам крывавячы разарваным сцягном.
Падышоў бацька, абняў сына за плечы i асцярожна павёў у вёску. Ззаду неслі мёртвую авечку i ваўка. Побач падскокваў на трох лапах сабака, i то залізваў рану, то зноў меціўся ўчапіцца ў былога ворага.
Ноччу Лісіца кідаўся ў сне, трызніў. Яму ўсё здавалася, што на статак напалі ваўкі, цягнуць авечак у лес, а ён хоча закрычаць, паклікаць на дапамогу — ды не мае голасу, хоча пабегчы — але ногі як анямелі.
На раніцу паклікалі ведзьмара. Той доўга шаптаў над хворым, праганяў пярэпалахі. Потым даў выпіць настою зёлак.
Крыху пазней у хаціну зайшоў Бар, самы лепшы паляўнічы іхняга роду. Прайшоў да лежака, дзе пад скамечанай льняною дзяружкай ляжаў Лісіца. Асцярожна памацаў прыстаўленую да сцяны хлапцоўскую дзіду, агледзеў яе вастрыё. Затым прысеў да хлопца i паклаў на яго плячо дужую руку:
— Доўга не залежвайся. Пойдзеш з намі на паляванне. Калі ты такой прычындалай паклаў ваўка, то што ж ты зможаш сапраўднай дзідаю з крамянёвым наканечнікам!?
I гэтыя словы славутага паляўнічага былі лепш за вядзьмарскія загаворы. К вечару хлопец падняўся на ногі.
Бар стрымаў сваё слова. Калі Лісіца адужаў, ён з загонам мужчын i сапраўды пайшоў на паляванне. На разе толькі на качак. Але ўсё наперадзе. Лісіца падрасце i будуць у ягонай здабычы i мядзведзі, i туры, не кажучы ўжо пра ваўкоў, якіх ён, ну, адной рукой...
* * *
— Чаму ў паляўнічага такое дзіўнае імя — «Бар»? Сам прыдумаў?
— Не; так i было. А значыла яно — Мядзведзь. Сапраўднае найменне мядзведзя ў старажытных індаеўрапейцаў, калі яны яшчэ складалі адноснае цэлае, было «бар», ці нешта падобнае. Але гэты бар у некаторых народаў лічыўся свяшчэннай жывёлінай i таму не дазвалялася ўголас вымаўляць ягонае імя. Па гэтай прычыне пра яго казалі іншасказальна: мядзведзь або вядзмедзь — той, хто ведае мёд, Таптыгін, касалапы i гэтак далей.
— А чаму мядзведзь — «бар»?
— Пра гэта не я, a лінгвісты даўмеліся. Мядзведзь па-нямецку — бёр, па-англійску — бэе. А куды мядзведзь на зіму залягае? У наш «беларускі» бярлог, што значыць — лаг во бара!
— Ну добра, а чаму хлопца лячыў вядзьмар? Гэта ж такі несімпатычны персанаж...
— Благую славу гэтым людзям прыпісала хрысціянская царква. А гэта ж былі вясковыя лекары, прадстаўнікі, так сказаць, народнай медыцыны, якая прымяняла i лекавыя зёлкі i замовы. Заадно былі i святарамі ў язычніцкіх культах, чараўнікамі. Сэнс самога слова паказвае, што ix у старажытнасці паважалі, бо яны тыя, хто «веды мае».
СТАРЫ КРЭМ
Зямля на беразе Poci была так перакапана, уся ў ямінах i равах, што выглядала быццам твар перахварэлага на воспу чалавека. Асабліва перавернутымі былі нізавіны паміж узгоркамі. У нізавінах амаль да самай паверхні падыходзілі паклады крэйды. Пракапаўшы з паўметра, можна было натрапіць на суцэльную белую пароду, а з яе дастаць жаўлакі крэменю.
З даўніх-прадаўніх часоў здабываюць тут крамянёвую сыравіну. Спачатку збіралі яе на паверхні. Калі ж хацелі мець матэрыял больш якасны, не высахлы, урываліся ў зямлю, капалі розныя неглыбокія канавы i ямкі. Але адзін час сюды пачалі находзіць ад Свіслачы i з-пад Буга трупы людзей, якія ўмелі здабываць крэмень адмыслова, глыбокімі шахтамi зарываючыся ў крэйду, распрацоўваючы крэменяносныя пласты ў бакі падбоямі-штрэкамі. Прышэльцы то з'яўляліся, то знікалі, калі тубыльцы збіраліся з сіламі i праганялі няпрошаных гасцей, але іхнюю звычку здабываць крэмень шахтавым спосабам перанялі ўсе навакольныя жыхары.
Маючы доступ да высакаякаснай сыравіны, людзі сталі нават пераборлівымі. Выявіўшы пласт, спрабавалі на месцы, як крэмень расколваецца, ці лёгка з яго будзе рабіць сярпы i сякеры. Калі не падабалася, капалі глыбей, або распачыналі новую выпрацоўку. Так было доўгія стагоддзі і, нарэшце, дайшло, што знайсці новую мясціну пад шахты стала цяжкавата.
Вось i зараз жыхары адной з суседніх вёсак — з дзесятак мужчын — доўга выбіралі сярод перакопаў нечапаны лапік зямлі. Нарэшце знайшоўшы яго, пачалі дзяўбці крэйду вострымі каламі, выграбаць друз ласінымі лапаткамі, марудна паглыбляючыся ў пароду. Дні праз чатыры дабраліся, нарэшце, да крэменю, але амаль адразу ж натрапілі i на штрэк старой шахты. Давялося паглыбляцца да новага пласта, якога тут магло i не быць. Ды на шчасце ці няшчасце наступны пласт таксама знайшоўся, i крамянёвыя жаўлакі ў ім пайшлі вялікія i гладкія. Але зноў, як толькі матыкамікайламі пачалі ўсякацца ў сценкі, пасыпаўся друз, пасыпалася крэйда з суседняй выпрацоўкі. I тут здарылася бяда. Сценка трэснула i абрушылася, заваліўшы друзам шахцёраў.
У вялікім паспеху кінуліся расчышчаць завал суродзічы. Ды пакуль дабраліся да пацярпелых, адзін з ix ужо не дыхаў, ды i другі ледзь вярнуўся да свядомасці.
Пасля гэтага здарэння стары Крэм — калматабароды дзед у скураной, выбеленай крэйдай безрукаўцы — узяў двух дужэйшых маладых мужчын i пайшоў з імі шукаць у наваколлі новае крэменяноснае радовішча. Крэм выглядаў у лесе раўнейшыя ўчасткі зямлі, з бураломам. Па шматгадовым вопыце ведаў — там, дзе крэйда блізка падыходзіць да паверхні, над ёю тонкае земляное покрыва, у якім цяжка каранямі ўмацавацца дрэвам. Таму яны i падалі пад напорам навальнічных вятроў.
Зазірнуўшы пад адну вывараць, стары заўважыў белую пароду, a ў ёй крамянёвы аскабалак.
— Разгарніце пясок у бакі i зачысціце крэйду,— паказаў ён памочнікам мясціну, дзе яны павінны былі распачаць працу.
Сам жа агледзеў суседнія вывараці, пакорпаўся ў недалёкай свежай прамыіне, што засталася пасля нядаўняга дажджу, i ўсё нешта мармытаў сабе пад нос, быццам гаварыў замовы. А потым пайшоў да старога абамшэлага дуба з абсмаленай перунамі вяршалінай. Пад дубам на плоскім валуне ляжаў вялікі, як скрануць, фігурысты жаўлак крэменю. Калі прыгледзецца, то здавалася, што ён падобны на прысадзістага чалавека з круглай галавою i носам, як кулак. Канешне, выгляд выявы быў несамавіты — i вока адно, i скасабочаны, але, пэўна, так i павінен быў выглядаць Краменны дух — гаспадар усіх мясцовых падземных багаццяў.
