Маладзейшы раптам перастаў веславаць i знерухомеў.
— Зірніце на вывараць,— прашаптаў ён старому.
Уперадзе ix ледзь не поперак рэчкі ляжала ў вадзе сукаватая хвоя, якая, мусіць, упала недзе з берага i была прынесена сюды веснавою паводкай. На дрэве прыладкаваўся згорблены мядзведзь i час ад часу заўзята біў лапаю па вадзе — лавіў рыбу.
Мядзведзь так захапіўся справай, што не заўважаў людзей. А тыя меркавалі, што рабіць далей. Трэба было неяк спудзіць звера з прытокі, але ж у ix была толькі адна дзіда i крамянёвыя нажы за поясам. Пакуль радзіліся, чацвераногі рыбак прыкмеціў няпрошаных гасцей, прыўзняўся на камлі i пагрозліва зароў.
— Гаспадар,— пакланіўся стары мядзведзю,— сыдзі ўбок i прапусці нас. Мы тваёй рыбы не зачэпім — у нас свая патрэба, якая цябе не датычыць.
Звер, пачуўшы голас, прыціх, быццам прыслухоўваючыся, але потым зароў яшчэ мацней.
Тады i людзі ў чоўне закрычалі, замахалі рукамі, пачалі кідаць камяні, якія хоць i не даляталі да касалапага, але пырскаў рабілі шмат. Нарэшце мядзведзь не вытрымаў гэтага ляманту, скокнуў на бераг i валюхавата падаўся ў пушчу.
Каля абрыву мужчыны выцягнулі даўбёнку на бераг i пачалі аглядаць камяні, якіх тут было, як насыпана. Некаторыя падымалі i неслі ў човен. Бралі адмысловыя — зеленаватага або шэра-крапчастага колеру. Такіх траплялася не шмат, але праз нейкі час набралася амаль два дзесяткі.
— Мусіць, i ўсё тут,— махнуў рукою старэйшы.— Пасля наступнай паводкі можа зноў намые.
Мужчыны спачатку вылілі з даўбёнкі ваду, якой набралася праз старую шчыліну, затым сапхнулі човен з берага i зноў выплылі на раку. Зараз веславаць было не трэба. Плынь спорна несла ix уніз, трэба было толькі пільнаваць, каб не напароцца на якую тапеліцу-вывараць.
Насупраць сваёй вёскі падарожнікі прысталі да невялікай пясчанай выспы, аддзеленай ад берага вузкай плыцізнаю. Тут быў толькі хмызняк, дзве дуплістыя i пакручаныя ветрам i часам вербы ды стары будан пад імі.
Маладзейшы мужчына выцягнуў з будана каменную пліту, тонкую i спрацаваную. Затым на пліту насыпаў мокрага пяску, які быў пад рукою — толькі грабяні глыбей,— i пачаў церці аб яе адзін ca знойдзеных зеленаватых камянёў. Стары вынес з таго ж будана драўляны плашчак, елянцовую палку з насаджанай касцяной трубкаю i доўгі скураны пасак.
— Можа ўжо добра будзе?— перарваў працу ўпацелы малады мужчына.
Стары прыдзірліва агледзеў камень, які па форме ўжо нагадваў сякеру.
— Лязо тут крыху падвастры i хопіць. Потым будзем рабіць адтуліну.
Адтуліну свідравалі ўдваіх. Стары каменем націскаў на палку з трубкаю, у якой быў мокры пясок. Праваю рукой ён трымаў за канец скуранога паска, абкручанага вітком вакол палкі. За другі канец паска трымаўся маладзейшы, i яны абодва папераменна цягнулі пасак кожны ў свой бок. Палка круцілася, i касцяная трубка вымолвала мокрымі пясчынкамі ў нарыхтоўцы паглыбленне.
Так працавалі яны некалькі часу, пакуль у трубцы не скончыўся пясок. Тады стары насыпаў у яе новага.
— Ведаеш,— загаварыў стары ў час наступнага перапынку.— Неяк я шукаў патрэбныя камяні ніжэй па цячэнню нашай ракі. Там таксама ёсць абрывы, але пясчаныя. Адпаведных камянёў так i не трапілася, затое пад пяском была крэйда, a ў ёй шмат крэменю. Хоць яго набраў — для нажоў. Дык вось пад верх абрыва там выступае пласт з вуглямі, костачкамі i крамянёвымі аскабалкамі. Пэўна там таксама жылі людзі. Але, мусіць, вельмі даўно, бо ў каго са старых не пытаўся — ніхто не памятае. I ў пласце мне трапіўся вялікі абабіты крэмень, востраканечны, з закругленым абушком. Падобны на сякеру, але яго да рукаяткі, пэўна, прымацаваць цяжка, а вось ашчаперыць пясцю зручна. Мой нябожчык бацька, а ён быў вельмі разумны i пражыў шмат, казаў, што такімі секачамі карысталіся першыя людзі.
— А тубыльцы на прытоках нашай ракі яшчэ i зараз так робяць: абаб'юць кавалак крэменю, каб востры быў, i прывязваюць да рукаяткі. Гэта ў ix за сякеру. Даўней, кажуць, нават лязо не зашліфоўвалі.
— Так, так,— заківаў барадою стары.— А саму сякеру ўстаўляюць у выдзеўбаны кавалак рога з прасвідраванай для рукаяткі адтулінай. Ад нас навучыліся, бо мы так мацуем рабочыя сякеры — кліны... I не толькі гэтаму навучыліся, але перанялі ад нас земляробства i жывёлагадоўлю. А раней толькі i жылі тым, што давалі ім лес i рака. А замест удзячнасці нам крычаць: «Захапілі нашу раку!» I захапілі, бо ўмелі ваяваць i мелі баявыя каменныя сякеры. Такія, як вось гэта, якую мы з табою зараз зробім. Таму можа i цэнім гэту зброю, пакланяемся ёй. Нават у магілы нябожчыкам кладзём.
Нарэшце адтуліна была прасвідравана, i стары вытрас з касцяной трубкі цёплы каменны стрыжанёк — высвердліну.
— Засталося толькі выразаць хвацкую рукаятку i насадзіць,— зазіраючы ў круглую адтуліну, задаволена прамовіў ён.
* * *
— Нешта агрэсіўна ў цябе атрымалася,— хмыкнуў Іван Пятровіч, дачытваючы мае запісы,— «захапілі», «умелі ваяваць»...
— А што зробіш? — развёў я рукамі.— Такія былі часы. Пацыфізм, мусіць, ужо прадукт цывілізацыі. Праўда, сярод першабытных паляўнічых i збіральнікаў узброеныя сутычкі былі рэдкімі. А вось ужо ў земляробча-жывёлагадоўчым грамадстве, што тут грэх утойваць,— паміж плямёнамі часам вяліся сапраўдныя войны; бывала, што i да поўнага вынішчэння. Браліся за лукі i дзіды, каб адпомсціць за якую крыўду, захапіць жанчын i дзяцей, чужую маёмасць, выцесніць непажаданых суседзяў з урадлівых зямель. Часам трэба было адстойваць i свае абшары, калі з'яўляліся чужакі.
— Ну, a ў археалагічных знаходках гэта неяк прасочваецца?
А як жа. Часам пры раскопках пахаванняў у костках памерлых знаходзім наканечнікі стрэлаў. Ды i адмыслова аздобленыя бронзавыя кінжалы, мусіць, былі не толькі прыладамі працы або палявання, як i каменныя свідраваныя сякеры. Дарэчы, у бронзавым веку чалавек нават вынайшаў асаблівую форму наканечнікаў стрэл — з вострымі шыпамі, баявую.
ПАСТУШКІ, ВОЎК I САБАКА КУДЛАЧ
Гарачы поўдзень. Сонца прыпякае неміласэрна. На даляглядзе квола завязваюцца воблачкі, i тады прыходзіць снадзяванне, што яны вырастуць у хмару i на зямлю праліецца асвяжальны дождж. Але воблачкі знікаюць, i на выцвілым блакіце неба зноў застаецца ў адзіноце калматае, сляпучае сонца.
Каровы i козы зашыліся ў кусты ля рачной старыцы i ратуюцца ад гарачыні i аваднёў. Авечкам авадні не страшныя, але ім у ваўняных футрах асабліва горача. Яны згрудзіліся шэрым комам у цень i не рухаюцца. Але пастушкі — тры загарэлыя да чарнаты падлеткі — толькі радуюцца, што такая спёка i што статак як прыліп да старыцы. Козы не лезуць у лес, каровы не разбрыдаюцца, i таму ёсць час на забавы.
Спачатку пастушкі рамантавалі стары будан, які, мяркуючы па накапычаных слядах, разбурылі, дурэючы, маладыя зубрыныя бычкі. Хлопцы зноў нахільна прыставілі да дуба доўгую жэрдку, паклалі на яе папярочкі. А на ix пачалі чапляць адламаныя яловыя лапкі. Атрымалася шчыльная i моцная стрэшка. Засталося толькі чакаць дажджу.
Хлопцы пасядзелі ў духмяным ад свежай ігліцы будане. Але дождж так i не пачынаўся. Пастушкам стала, нарэшце, сумна i яны ўзяліся вучыць свайго памагатага — сабаку Кудлача плаваць. Бралі яго i скідвалі з берага ў ваду.
Спачатку сабаку гэта спадабалася — было прыемна ахаладзіцца, бо яго таксама даймала гарачыня. Але пасля трэцяга купания Кудлач пакрыўдзіўся i ў рукі больш не даваўся. Трымаўся воддаль.
А дзень так бясконца доўжыцца, i сонца, як завісла над галавою, так i не скранецца, быццам не хоча злазіць ca сваёй вышыні... Чым бы гэта заняцца яшчэ?
Але доўга хлопцы не раздумвалі. . Набралі камянёў i пачалі паляваць на шчупакоў. Калі асцярожна пракрадацца каля вады, можна прыкмеціць між водарасцей вузкія целы рыбін, якія ці то драмалі, ці то пільнавалі спажыву. Трэба было прыцэліцца i з сілаю кінуць у рыбіну камень. Узлятаў сноп пырскаў, а часам усплываў i аглушаны шчупак. Тады заставалася хутка падхапіць яго i выкінуць на траву. Злоўленую здабычу тут жа з'ядалі.
