Цёмнавалосы таксама быў з цікаўных. Ен усё распытваў, дзе тубыльцы бяруць бурштын. A вяскоўцы i не таіліся. Расказвалі, што, калі плысці суседняй прытокай уверх, або ісці яе берагам, то за лясістым водападзелам можна трапіць на раку, што цячэ ў паўночным кірунку. I вось з той паўночнай ракі i прывозяць мядова-колерную смалу. А скуль яе там бяруць, ніхто добра не ведае. Некаторыя расказваюць, што недзе там на поўначы маецца салёнае возера, такое вялікае, што не бачна другога берага. I каля таго возера бурштыну столькі, што не ўкладзеш i ў дзесяць такіх вось, як у меншчыка, мяшкоў. Ім там можна пэўна напоўніць па барты некалькі вялікіх чоўнаў, i ўсё адно шмат застанецца...

Слухае меншчык гэтую ні то праўду, ні то казку, i загараюцца ягоныя вочы — так хочацца ў тыя паўночныя землі! Поўны човен бурштыну яму не трэба — не давязе да сваіх гор, а вось каб намяняць пад завязку свой мех...

— A ці прывозяць з паўночных рэк медзь i бронзу?

— Не, не прывозяць. Не чутно там пра такія рэчы,— закруцілі галовамі прысутныя.

Яшчэ больш радуецца ад такіх слоў цёмнавалосы. Значыць, там за свой тавар ён узяў бы бурштыну, колькі захацеў...

Раніцою, яшчэ туман не сплыў з нізін i не высушыла сонца расу, нецярплівы меншчык зноў уладкаваўся на хрыбціне адпачылага за ноч каня i выбраўся на сцежку ўздоўж прытокі. Сонца грэла якраз у правае плячо. I гэта было добра. Значыць, рэчка яго вядзе правільна, на поўнач, у бурштынаносныя землі.

Пад вечар, адолеўшы ладны кавалак шляху, коннік заўважыў, што зноў набліжаецца да заселеных мясцін. Пачалі трапляцца старыя i свяжэйшыя кострышчы, пянькі ссечаных дрэў, вытаптаныя чалавечымі нагамі рыбнейшыя берагі каля рачных завоін.

Цёмнавалосы зняў з шапкі наліплае павуцінне, строе з плячэи ігліду — рыхтаваўся сустрэць тубыльцаў у найлепшым выглядзе. А потым па сваёй завядзёнцы заспяваў, даючы пра сябе знак. I амаль адразу ж пачуў характэрны посвіст аперанай стралы. Стралялі з-за ракі.

Меншчык імпэтна скаціўся з каня i прыхінуўся за хваёвыя камлі. Потым знайшоў лісіную нару i засунуў туды мяшок са сваім скарбам. Вернецца за ім, калі пазнаёміцца з недаверлівымі мясцовымі жыхарамі, растлумачыць, хто ён такі.

Потым цёмнавалосы зноў наблізіўся да берага i загукаў, асабліва пакуль што не высоўваючыся з-за дрэў:

— Не страляйце, я адзін! Я меншчык з гор!..

У вёсцы на беразе Прыпяці, дзе начаваў цёмнавалосы, яшчэ доўга ўспаміналі вясёлага меншчыка i ўсё чакалі — калі ж ён вернецца з тых паўночных краёў i ці запыніцца ў іхнім паселішчы на адпачынак. Цікава было i паглядзець — ці шмат прывязе бурштыну, ці паўнюткі будзе мяшок, як хваліўся.

Але мінулася лета, потым i восень, а цёмнавалосага меншчыка ўсё не было. A зімою, калі завейныя снягі засыпалі, замялі сцежкі i прагаліны, перасталі чакаць.

* * *

— Тут у цябе недакладнасць,— торкнуў Іван Пятровіч пальцам у апошнюю старонку.— Страляць, г эта ж ca стрэльбы.

— Ніякай недакладнасці,— не пагадзіўся я.— Услухайся i ўдумайся: вяслуюць вяслом, сякуць сякерай, страляюць стралой... У сярэднявеччы вынайшлі агнястрэльную зброю, але з яе працягвалі «страляць», новага слова не прыдумалі. Дарэчы, у маёй роднай вёсцы скажуць: не пацэліў, a ўлучыў, як у даўнейшы час — «улучыў з лука».

— A i праўда,— здзівіўся сябра.— Размаўляеш i ўсё здаецца звыклым i простым. A ўдумаешся, які глыбокі сэнс часам у словеI

— I глыбокі i старажытны. Вось яшчэ табе прыклад. На Палессі, каб дрэва вырасла тоўстае, яму яшчэ малому адсякалі вяршаліну. I такое тоўстае, камляватае дрэва звалі «крамлёным». Яго «крамлілі» жалезнай сякераю, але ж нейкія тры тысячагоддзі назад «крамлілі» крэменем. Можа, адсюль i «крэмль» — умацаванне з крамлёнага дрэва? Такія ж карані можна знайсці не толькі ў мове, але i ў звычаях, фальклоры, народым прыкладным мастацтве. На раннебронзавых гаршках з таго ж Палесся маюцца арнаменты, дакладна як на блузках сённяшніх паляшучак.

КРАМЯНЁВЫ СЕРП ДЛЯ КАЛІНКІ

Закаласіўся, а потым i запалавеў ячмень на невысокім грудку, што падступаў да вёскі, i жанчыны пачалі рыхтавацца да жніва. Чакала праца i мужчын — знесці снапкі ў паселішча, перацерці каласы, каб дастаць з ix зерне. Потым зерне трэба будзе перавеяць на свежым ветры, каб ачысціць ад мякіны, ссыпаць у вялікія, як цабэркі, гаршкі. I нарэшце, упарадкаваць салому.

Але зараз нейкі тыдзень, a калі задажджыцца, то i дзесятак дзён будуць вольныя. Таму мужчыны намерыліся ісці на вялікае паляванне, каб назапасіць мяса на мазольную працу — на жніво i малацьбу.

Вечарам, калі елі забеленае малаком варанае шчаўе, бацька папярэдзіў Жыўка:

— Заўтра з раніцы нікуды не адлучайся — будзем рабіць стрэлы.

Папраўдзе, Жывок збіраўся з сябрамі лавіць на затоцы рыбу, але i майстраваць стрэлы не менш цікава. Да таго ж, калі сказаў бацька, адмаўляцца не выпадала, таму хлопец згодна кіўнуў галавой.

Раніца была як на пачатак жніўня — цёплая i пагодлівая. Сонца прыўзнялося над лесам, i доўгія цені дрэў леглі на возера.

Бацька з сынам пайшлі пад сцяну хаціны, дзе ў зацішку ляжалі патрэсканы ліпавы кругляк, некалькі плоскіх камянёў. Бацька дастаў са схованкі назапашаныя крамянёвыя жаўлакі i ўзяўся рабіць пласцінкі i адшчэпы — нарыхтоўкі для наканечнікаў.

— Паспрабуй i ты,— прапанаваў ён сыну.

Але ў Жыўка спачатку не пайшло. З-пад аджымніка адляталі то зусім дробныя, не да патрэбы, адшчэпікі, то расколіна закручвалася, i на пясок падалі нязграбныя дзюбастыя пласціны. З ночы яшчэ была няўпэўненая рука, а можа, i быў няўважлівы, бо ўсё зіркаў на затоку, дзе плёхала, разганяючы кругі па вадзе, рыба, у якой было самае ранішняе жыраванне.

— Не, ты мне так увесь крэмень папсуеш,— адабраў бацька аджымнік.

Бацька левай рукой прыціснуў жаўлак да кругляка, правай прыставіў да яго вастрак казулінага рога, упёр плячо ў рог i націснуў. Ад сіняватага крэменю адскочыў трохкутны адшчэп. Затым ён прымерыўся з другога боку — атрымалася доўгая пласцінка. Бацька працаваў не спяшаючыся, акуратна. I пад яго рукамі акруглы жаўлак са збітай вяршыняй паступова ператвараўся ў тонкі стажкаваты кавалак з гладкімі, быццам паліраванымі, гранямі.

Жывок збіраў пласцінкі i адшчэпы i складаў ix на кавалак бяросты.

— Адшчапі, тата, доўгую пласціну, i каб яна была выгнутая,— папрасіў ён.

— Навошта табе? Згубіў, можа, нож?

— Не. Але каб была, як серп.

Бацька выбраў большы жаўлак, скалоў з яго боку бялявую крэйдавую скарынку i пасля некалькіх спроб адшчапаў патрэбную пласціну. Жывок паклаў яе асобна.

— Хопіць паку ль што,— сказаў, разгінаючыся над кругляком, бацька i адклаў рог-аджымнік убок.

Крыху адпачыўшы, бацька з сынам узяліся за выраб саміх наканечнікаў. Яны шчыльна мацавалі ў трэшчынах кругляка пласцінкі i каменьчыкамі-рэтушорамі адколвалі ад краёў нарыхтовак маленькія лусачкі — рэтушавалі ix. Апрацаваўшы так адну бакавіну, браліся за супрацьлеглую. Потым абрабілі верхнія канцы, стараючыся, каб яны атрымаліся спічаста завостранымі. Знізу рабілі чаранкі-насады.

Паступова меншала гурбачка нарыхтовак, i наадварот — даўжэў на бяросце радок гатовых ліставатых наканечнікаў. Жывок таксама прынаравіўся да рэтушавання, i ў яго пачало атрымоўвацца мала горш, чым у бацькі. Да таго ж такой справай ён ужо займаўся не раз.

— Колькі ix там? — нарэшце запытаўся бацька.

Жывок узяўся пералічваць.

— Два дзесяткі i шэсць.

— Дык i хопіць,— падсумаваў бацька.— Дзесяткі тры ёсць яшчэ старых. А з гэтымі разам будзе на некалькі паляванняў. Каб кожная страла трапіла ў цэль, то, ого, колькі б займелі дзічыны! А зараз зробім колькі i баявых наканечнікаў. Могуць спатрэбіцца, бо прыбалотнікі пачынаюць заходзіць i ў нашу пушчу. Каб не пасунуліся яны i далей.

Жывок ведаў, што для баявых наканечнікаў падыходзяць трохкутныя адшчэпы. Доўгай i тонкай рэтушшу, якая робіцца адмысловым націскам рэтушора, трэба апрацаваць бакавіны, каб атрымаліся вострыя пільчастыя краі. Затым неабходна было ў падставе зрабіць глыбокую выемку, тады наканечнік набудзе трохкутна-шыпастую форму, як ліст павою.