Ён падышоў да яе, зазірнуў у вочы.
- Ідзеш! - зразумеў айцец Сымон і не здолеў стрымаць слязы.
«Ты чакай мяне, Сымон, - шаптала яна. - Я вярнуся. Можа, я вельмі хутка прыйду. Не забывай мяне. Мне трэба ведаць, што ты чакаеш. Я заўсёды хацела любові, Сымон. Бацькоўскай, сынавай, мужавай... А ёсць у мяне толькі твая любоў, самая шчырая. Яна і прывядзе мяне назад... Але не магу не пайсці. Зразумей...»
«Разумею. Вяртайся, маці Анастасся. У мяне толькі бог ды ты. Бог на небе, а на зямлі - ты адна. Я ведаў, что ты пойдзеш. Але калі не выйдзе там шчасця - вяртайся. Не хадзі па другіх гарадах...»
«Куды ж яшчэ хадзіць? - шаптала яна. - Мы ўжо назаўжды разам...»
«Бог нас звёў, Анастасся, - шаптаў ён. - Ён даў нам любоў. Святая яна. Імя тваё для мяне святое. Буду паўтараць яго як малітву...»
«А я тваё, Сымон».
Ён пайшоў праводзіць. Прайшлі разам вярсты дзве за горад. На пагорку Анастасся спынілася: «Расстанемся, Сымон!» - «Бывай, маці Анастасся!» - сказаў Сымон. «Бывай, айцец Сымон!» - адказала яна, закінула за плечы торбачку і пакрочыла ўніз, пакідаючы сляды на мокрым пяску. Але на павароце яна азірнулася - поп Сымон нерухома стаяў на пагорку. Яна развітальна махнула яму, рушыла наперад і засталася адна...
Паднялося сонца, лес поўніўся птушынай гамонкай, высока над лугам віселі жаўранкі - маці Анастасся пачула сябе вольнай. Нішто не страшыла яе. Цяпер яна і не ведала, што хацела знайсці. Сына? Так, сына, калі ён дастойны, велікадушны. Калі ў яго ёсць княжацкая годнасць, ён сам назаве яе княгіняй Рагнедай. Калі злы і абачлівы, сам пазбавіць сябе маці. Ёй ніколі не давалі выбіраць, яна жыла па чужых вырашэннях, нават думкі былі не яе думкамі, а думкамі абароны, адпору, заўсёды нейкімі нячутнымі нікому, але цяжкімі спрэчкамі. Вось толькі зараз, упершыню, ідзе яна ўласнай воляй. Не вязуць яе на колах, не сядзіць яна ў струзе, не душыць яе Дабрыня, не пільнуе Бедавей, не крадзецца следам нікчэмны Сыч. Нікога. Сама. І хто яна для другіх людзей? Ніхто. Чарніца, падарожніца з чужаземным імем Анастасся, якая ідзе ў Полацак да сваякоў. Даўно няма на свеце Рагнеды, век назад згінула яна, згвалчаная ноўгарадскім князем. І княгіні Гарыславы няма на зямлі, звялі яе княжацкі поп і князеў дзядзька дзеля спакою візантыйскай цароўны. А ёсць інакіня Анастасся, і ёй радасна, што акаляе яе вольны свет, лясныя і балотныя сцежкі рознага кірунку...
Увечары натрапіла яна на вёсачку ў пяць двароў на беразе Свіслачы. У першую ж хату папрасілася начлежніцай. Жыла тут вялікая сям'я, але без гаспадара. Прыйшлося і ёй казаць пра сябе; яна сказала праўду: таксама яна без мужа, невядома, дзе ён згінуў, дзеці пагубляліся, а цяпер старэйшы адшукаўся, да яго яна ідзе ў Полацак. Пра Полацак гаспадыня чула, але дзе ён, які туды шлях, не ведала. І пра заслаўскую чарніцу не ведала. Паспачувала, паведала, што іхняя вёсачка завецца Дразды, і да Нямігі ад яе з гадзіну хады, паслала Анастассі на лаўцы, і больш яны не размаўлялі.
У Нямізе яна не затрымалася - перавёз яе добры чалавек цераз Свіслач і паказаў пешую дарогу. Маці Анастасся закрочыла то ўздоўж простых сонечных узлескаў, то звілістымі сцежкамі сярод балотаў. Удзень мінула яна вёску, а потым, да самай ночы, не сустрэлася ёй жылля, і маці Анастасся начавала ў полі. Яна абрала сухі пагорак, нанасіла галля, пачала высякаць іскру. Нарэшце мох задыміўся, успыхнуў агеньчык. Ёй узгадаўся стары вяшчун. «Што чытаў ён у вогнішчы? - падумала яна. - Нашу слабасць? Марнасць нашых надзей?» Яна ўспомніла ахвярнае вогнішча ў Полацку і памылку ці хлусню полацкага вешчуна, якая абярнулася стратай войска. Потым яна прыгадала даўняе купальскае вогнішча на Палаце; яны з Рутай стаялі сярод дзяцей; хлопцы скакалі праз вогнішча, дзяўчаты пелі; пазней усе яны, відаць, сталі здабычай варагаў. Гадоў пяць ёй было; як зайздросціла яна хлапцам і дзяўчатам, як хацелася стаць дарослай і пачаць сваё жыццё! А вось яно ўжо і прайшло... Маці Анастасся прылегла на галлё і доўга разглядала сузор'і. Яна дзівілася: мігатлівыя зоркі былі падобныя на чыісьці жывыя вочы, нібы нехта сачыў за ёй з неба; здавалася, што зараз нешта адбудзецца, неба адкрыецца і з'явіцца нехта, хто ўсё ведае, і скажа таямнічую разгадку яе бедстваў, яе будучыні... Яна чакала, чакала, і зорнае святло непрыкметна і пяшчотна звяло ейныя павекі...
На пяты дзень свайго падарожжа дайшла маці Анастасся да Бярэзіны, і тут адзінокае яе хаджэнне скончылася. У вёсцы пры перавозе сядзелі тры старцы, відушчы іх таварыш памёр, а даваць ім павадыра вёска не хацела - не было тут сіраты. Але і выгнаць невідушчых старых на хуткую пагібель вяскоўцы баяліся. Вось тут выратаваннем для ўсіх з'явілася маці Анастасся. Старцам сабралі хлеба, перавезлі на другі бераг, і Анастасся павяла сляпых за сабой. Старцы былі аслепленыя ў адзін дзень, у нейкім няўдачным паходзе, калі трапілі ў палон да печанегаў. Сто такіх выпусцілі печанегі ў стэп без павадыра. А іншы палон парэзалі. Невядома, што лепш... «Пра што вашы песні?» - спытала маці Анастасся. «Пра што просяць, - адказалі сляпцы. - Князям - пра славу, ваярам - пра адвагу, людзям - пра сваю бяду...» - «Каму ж з князёў пелі?» - спытала Анастасся. «Ва Ўладзіміры пелі маладому князю Ўсеваладу...» Пры гэтым імені кальнуў Анастассю стары, прыгаслы боль. Малодшы яе сын слухаў гэтых старцаў, яна вядзе іх да старэйшага. Нічога яны не могуць паведаць ёй - які ён, уладзімірскі князь. Пасадзіў іх лёс у вечную вязніцу без промня святла; толькі галасы праходзяць звонку ў іхнюю вязніцу. Малады яе сын Усевалад, хочацца яму славы, толькі не зведае ён славы, усю адыме бацька, не дазволіць узяць ні ўлады, ні славы і не пакіне пільнаваць іх княствы. «Бацька!» Хіба патрэбны былі яму гэтыя дзеці! Нашто ж нараджала яна іх? Яму без патрэбы, а ў яе адабраныя. Не, не як іншыя бабы; для дзяржавы нараджала яна іх, для ягонай дзяржавы; і астатнія жонкі таксама. Шмат нараджалі, назапасілі яму наступнікаў; адзін памрэ, як памёр ужо Вышаслаў, другі сядзе на апусцелае месца. І сядзяць яны зараз па гарадах дробнымі князямі, а іх маці баярскія роды працягваюць, адна яна не захацела прыніжаць сваіх сыноў такімі братамі, сляпых вядзе па зямлі...
«А што ў Полацку князю Ізяславу будзеце пець?» - спытала Анастасся. «Пра бацьку, князя Ўладзіміра песня ёсць...» - «А пра дзеда, князя Рагвалода?» - спытала Анастасся... «Калі скажа князь, спяем і пра дзеда. Мы ўсё ведаем». - «А пра маці яго, княгіню Гарыславу?» - пацікавілася Анастасся... «А што пра яе можна пець?» - адказалі старыя. І праўда, падумала маці Анастасся, не ідзе яна ў песню: вяцічаў не прылучала, рамеяў не перамагала, дружыне серабром не сыпала; цярпела і цярпела - што за песня будзе з двух словаў?
У прыцемках згубілася дарога - прывяла на луг і знікла ў высокай траве; адшукаць яе Анастасся не здолела. Яна павяла старых на пагорак, пасадзіла і занялася вогнішчам. Сляпцы супакойвалі яе - знойдзецца сцежка. У нас усе простыя сцежкі старцамі пратаптаныя, казалі яны; князі, ваяры, усе відушчыя - па вадзе могуць, а нам не бачна, дзе горш, дзе лепш - мы прасцяком. Толькі добрую сцежку не праб'еш малым лікам ды босымі нагамі. Але ранкам адчуюць яны стары след... Так, яны сляпыя, не бачаць знешняга, ды адчуваюць лепш за відушчых. Замест зроку багі ім чуццё даюць. Відушчы часам больш сляпы за іх, бо толькі знешняе бачыць, яны - нутраное, сэнс... «Які ж у нашым жыцці сэнс?» - спытала Анастасся. «Кожны свой мае», - адказвалі старцы. У іх такі: ходзяць яны па зямлі, глядзяць на іх людзі, баяцца такой бяды, спачуваюць, дабрэюць - даюць есці, даюць прытулак. Адно блага - трэба хадзіць; каб свая воля - сядзелі б увосень і зіму ля печы, а вясной і ўлетку - на прызбе. Але ж няма дзе; хоць дождж, хоць мароз, хоць разводдзе - хадзі ад вёскі да вёскі, пакуль не сканаеш...
Паціху напаўзаў на іх сівы вячэрні туман, закрываючы луг, кусты, сцяну блізкага лесу. Знік свет у гушчыні туманаў, быццам і не было нікога, апроч маці Анастассі і трох старцаў, што грэліся ля агню. Раптоўна лёгкі шолах пачуўся ўверсе, Анастасся ўзняла вочы і ўбачыла - плыве над імі сівая, як і туман, птушка; хутка і знікла яна ў тумане, нібы была прывід; і хутка прагучаў рэзкі, гаротны крык, быццам дзесьці блізка за туманнай заслонай абарвалася жыццё.
