Увечары ў келлі поп Сымон чытаў ёй з Бібліі. Раптам пачуліся за сцяной лёгкія крокі; з такой асцярожнасцю Сыч раней не хадзіў. «Што ён так падкрадваецца?» - падумала маці Анастасся і нечакана зразумела, чаму і як загінуў Руды. Нібы туман разышоўся, і ўбачыла яна з дакладнасцю відавочцы, што адбылося на лёдзе ў той злавесны дзень. Злучыліся ў адзінства розныя падзеі, і выявілася праўда. Успомніла яна, як Сыч лез на вежу, а Руды адціснуў яму пальцы - нешта ён тады і падслухаў. І яшчэ згадала злы позірк Сыча. А далей было так, казала яна сабе: апоўдні Сыч выбраўся на лёд, затаіўся ў сумётах, а калі Руды праехаў міма, стрэліў яму ў спіну. Ён забіў, а ваўкі з'елі... «Уваходзь, Сыч! - перапыняючы папа Сымона, крыкнула Анастасся. - Чаго мерзнеш, нібы воўк!» Той увайшоў, усміхнуўся: «Вечар добры. Праходзіў міма...» Ох, звярынае, звярынае аблічча! Вось хто ў іх быў важаком... Маці Анастасся дапытліва ўтаропілася ў Сыча: забіў ці невінаваты. У Сыча забегалі вочы - ён, падумала яна, але засумнявалася: яны ў яго заўсёды бегаюць - можа, не ён? Дазнайся цяпер; хто без сумлення, той свайго зла не помніць; калі і стрэліў у спіну, дык ужо і сцёр з памяці - увесь грэх на ваўках.

- Садзіся, Сыч, - пагрэйся, - сказала Анастасся.

- Не, не маю часу, пайду, - не насмеліўся брамнік.

- Ну, тады ідзі. Ідзі.

Ноччу прысніўся ёй сон. Нібыта надыходзіць вечар. Поп Сымон сядзіць у куце і чытае пра гарады. Слухаючы яго, яна таўчэ і кідае ў гаршок цыкуту і для водару пакрысе чабрэц, мяту, мёд. І ўжо булькоча на прысаку зелле. Вось зарыпеў снег, прыстала да сцяны вуха. «Уваходзь, Сыч!» - кліча яна. Ён уваходзіць. «Садзіся, Сыч!» - кажа яна. Ён садзіцца. А поп Сымон працягвае чытаць, ён не чуе і не бачыць, што робіцца ў келлі. «Марозна на двары?» - пытаецца яна Сыча. «Ох, узяўся», - адказвае ён. «Выпі вось, сагрэй нутро», - кажа яна і налівае яму цёмнае, пахучае пітво. «Чаму ж не выпіць, - ківае Сыч, - гарачае добра». Яна паднесла яму коўшык, а ён прыняў. Тут поп Сымон на імгненне замоўк і здзіўлена зірнуў на яе. А Сыч махам уліў атруту ў шырокае горла. «Ну, ідзі, - сказала яна звычна. - Ідзі!» - «Ну, іду», - адказаў Сыч і выйшаў. Поп Сымон змоўк і пачаў пільна ў яе ўглядацца. «Ты не глядзі, айцец Сымон, - сказала яна, - ты далей чытай». Прагуло біла, і айцец Сымон паклікаў яе ў царкву. Яна згадзілася ісці з ім, але на двары скіравалася да надваротнай вежы. Яна паднялася па коўзкай лесвіцы, прайшла міма Сыча, дзівуючы, што ён яшчэ жывы. Яна паднялася на вежу і ўбачыла сонца на захадзе; радасна граялі над лесам вароны. Гэта яны па Сычу граюць, зразумела яна. І сапраўды, той унізе пачаў неяк хістка хадзіць, цяжка ўздыхаць, потым пачуліся яго стогны. Раптам ён палез за ёй наверх. Яна чула як чапляецца ён за драбіну. Нешта ён казаў. Яна пачула: «Заб'ю, заб'ю!» Тады яна нахілілася над лазам і бязлітасна сказала: «Успомні Рудога! Яго ваўкі дзерлі. Вось і табе!» Сыч захрыпеў і памёр. Яна сышла наніз, задаволена паглядзела на мёртвага забойцу і пайшла ў келлю. Тут выліла яна ў печ рэшткі пітва - яны ўспыхнулі сінім полымем... А ранкам прыйшоў да яе поп Сымон і глядзеў на яе з дакорам. «Што, шкада Сыча?» - спытала яна, разумеючы, што ён здагадаўся. - А Рудога не шкада?» - «Бог карае, - адказаў ён. - А табе нашто такі грэх?» - «Бог на тым свеце карае, - не згадзілася яна. - А на гэтым - людзі». Айцец Сымон не адказаў ёй, і яна пачула, як у цішыні крышыцца шчырасць іх сяброўства. «Прабач, маці Анастасся», - сказаў Сымон і выйшаў. Яна зразумела, што ён пакінуў яе навечна. «Сымон!» - закрычала яна і прачнулася...

І пачула, што поп Сымон ціха пастуквае ў акенца. Яна ўпусціла яго і прытулілася да яго як да збавіцеля. «Айцец Сымон, я баюся сябе, - шаптала яна. - Жорсткая раблюся; гінуць з-за мяне людзі, і сама хачу губіць...» - «У цябе не жорсткасць, - суцяшаў Сымон, - ты змарылася. Калі душа стоміцца, ёй страшна, што не дачакаецца»... - «Так, айцец Сымон, бывае мне страшна»... - «Адно людзям выратаванне, - казаў ён, - мацаваць дух». - «Ах, Сымон, Сымон, - шаптала яна, - што дух, калі няма яму прасторы. Адно жывое - сэрца. А спачуванне, суцяшэнне, туга - туман над пустэчай. Што ад нашай тугі Рудому? Што ад спачування Руце? Хата ёй патрэбна, печ, наетыя дзеці - гэта жыццё. І я хачу жыць. І не ведаю як. Я прысніла, што чалавека забіваю, і радавалася. Значыць, і наяве магу... Маўчы, маўчы, айцец Сымон. Я ўсё ведаю пра сябе... Пакладзі рукі на галаву, гарыць мая галава...»

Восеньскім настроем афарбавалася для Анастассі заслаўскае жыццё пасля ад'езду сяброўкі; усё быццам ссунулася ў мінулае, быццам парваўся ланцуг, што ўтрымліваў тут Анастассю; яна адчула свой новы поступ. Без шкадавання хадзіла яна цяпер па мясцінах шматгадовага палону, чакаючы прызначаны час - так ходзяць, збіраючы касяк, буслы. Што ім да восеньскай зямлі, да соннай пожні, да аголеных дубоў, на якіх застаюцца іхныя гнёзды, - яны вяртаюцца ў Вырай, у краіну шчасця, адкуль яны сыходзяць услед за вясновым сонцам, каб нарадзіць і выхаваць сваю змену. А потым, у нейкі дзень, калі нехта падае ім адным зразумелыя знакі: ці вяне лісцё да нейкай асаблівай жаўцізны, ці халодзіць ім ногі ранішняя шэрань, - яны падымаюцца ў паветра, развінаюць белыя крылы і лятуць у паднябесных абшарах да збавіцельнага цяпла даўняй радзімы. Вось і маці Анастасся чакала сваю гадзіну адлёту. Ведала яна і свой шлях, ды раней павінен быў прайсці яго Ізяслаў. Можа, ён і рухаўся ўжо... Бо сонца паціху аблізвала пагоркі, папоўз з дахаў снег, і на дзядзінцы звінеў капеж вясенняга абуджэння. Прыйшоў Вялікдзень, валачобнікі хадзілі па дварах, іх бубны і дудкі абудзілі ў маці Анастассі памяць аб полацкіх велікодных гуляннях; яна думала, што наступны Вялікдзень яна сустрэне там, дзе сустракала яго ў дзяцінстве...

Нарэшце, вярнуліся вазакі, што адвозілі Руту. Маці Анастасся даведалася, што князь прызначыў сваю былую няньку глядзець за старэйшым сынам Усяславам, але калі прыедзе Ізяслаў, вазакі не казалі, бо нічога ім пра тое не гаварылі. А нашто князю нешта перадаваць з вазакамі, думала Анастасся, ён - валадар, ён зробіць як трэба. Думаючы пра сына і Полацак, яна для сябе згаджалася нават на самую малую перамену - вярнуцца, а там жыць так, як тут, чарніцай. Хоць такое замірэнне з лёсам трымалася ў патайніку сэрца, як апошняе жаданне; хоць яно не вяртала ёй княжацкай годнасці, маці Анастасся адшуквала ў ім радасць. Сын - князь, няхай гаспадарыць; ёй улада не патрэбна; чорнае яе адзенне - памяць па бацьках, па гадах пакутаў; яна будзе жывой памяццю Полацка. І хіба не радасць жыць блізка, бачыць сына, унукаў, хадзіць па знаёмых сцежках. Калі дадуць ёй выбіраць такую долю - яна выбера.

Прайшоў Вялікдзень, растаў снег, салаўі прапелі за Свіслаччу, аздобіў зямлю месяц травень, а Ізяслава ўсё не было. Дзень па дні хадзіла маці Анастасся да Свіслачы і чакала сынаў струг. У гэтым цярплівым чаканні нешта тужліва раставала ў душы, як апошняя свечка. Вось і загас агеньчык - аднаго дня Анастасся зразумела, што чакае дарэмна. Не, ён прыедзе, ён безумоўна прыедзе сюды, але калі-небудзь потым, у невядомы час. А ёй неабходна зараз. Яна не жадала жыць у невядомасці, увесь час яе чакання працёк, яснасць - вось што ёй патрабавалася, а менавіта яснасці сын не даваў. Маці Анастасся разгадала, чаму ён маўчыць і не едзе. Але што здагадкі - яна павінна сама ўбачыць, пачуць, выказацца. Так, цяпер ён князь, яна адкупіла яму дзедаўшчыну гадамі свайго скалечанага жыцця, але ж яна маці-княгіня. Яна ні перад кім не вінавата, нікому не вінна. Няма на ёй граху. Дык нашто ёй чакаць? Ён мог узвысіць сябе прыездам, ён прыніжае сябе маладушшам маўчання. Хто ж ён цяпер? Ці Рута не сказала яму? Ці ён, дарослы, па-ранейшаму верыць у хлусню старога, бессаромнага грэка?..

І маці Анастасся вырашыла ісці. Не адкладваючы, сабрала яна торбачку і пайшла ў царкву развітацца з айцом Сымонам.

- Сымон! - паклікала яна ад парога.