Ранiцай Ваявода адчуў сябе зусiм добра. Прылiў сiлы й бадзёрасьцi даў яму здольнасьць напрануць панцыр.

Выйшаўшы на падворак, убачыў Васiля, перадаючага Берасьцейскаму Сотнiку варту над Замкам. Над брамай палошчыўся ў сьвежым ветрыку Берасьцейскi Сьцяг чырвоны з шэрай Пагоняй.

Усюды мiтусiлiся навапрыбылыя воi.

Абодва Сотнiкi адсалютавалi мячамi й падыйшлi к Фёдару.

- Ваша Сьветласьць, Пасаднiк Берасьцейскi загадалi перадаць, што ад усёй душы цешацца Вашаму вызваленьню, ды жадаюць Вам шчасьлiвага й прыемнага падарожжа. Яго Сьветласьць моцна шкадуюць, што ня могуць прыехаць прывiтаць i, адначасна, вылаяць Вашу Сьветласьць, - берасьцеец усьмiхнуўся, - за Вашую ўпартасьць. Яшчэ Яго Сьветласьць, Пасаднiк Берасьцейскi, загадалi мне служыць, i выконваць загады Вашмосьцi, як i яго собскiя. Чакаю загадаў! Мае рукi й меч да паслуг Вашае Сьветласьцi!

Фёдар шчыра цешыўся, углядаючыся ў малады й прыгожы твар Сотнiка.

- Як тваё ймя?

- Тамаш зь Лiпкаў, Ваша Сьветласьць.

- Са шляхты?

- Не, Ваша Сьветласьць! З панцырных баяр.

- Не пасаваны?

- Яшчэ не, Ваша Сьветласьць, - як-бы засаромiўся дзяцюк. - Але спадзяюся, што хутка вайна, можа тады...

- Памагай Бог! I я чым магу дапамагу.

- Дзякую, Ваша Сьветласьць!

- А зараз слухай, Тамашэ! - зьмянiў гутарку Ваявода. - Першае: параненых апрышак, што ў Замку застануцца, ня крыўдзi. Пакiнь iх там, дзе яны зараз - у пакоях Прышынскага, а як выдужаюць - адпусьцi на волю. Яны мяне зь няволi выратавалi. Даглядаць iх будзе Даша. Другое: зараз-жа пазьбiрай усё гарматнае зельле[37], якое толькi знойдзеш, i заладуй яго ў вязьнiцу! Перад ад'ездам я хачу пабачыць, як гэтая крынiца людзкой крыўды й бяды ўзьляцiць у паветра! i, павярнуўшыся да Васiля, загадаў: - А ты - зараз-жа пазьбiрай усе санi й вазы! Загадай запрагаць! Хутка едзем!

- Ваша Сьветласьць! - пачуўся раптам голас Кандрата.

- Чаго?

- Запытацца хачу. З самых Трокаў карцiць... Цi мае кабета душу, цi не? Як зiрну на Дашу, цi Марылю прыгадаю, аж крыўдна робiцца, што Бог душы iм ня даў, а як зiрну на якую каргу, дык нiбы й не належыцца ёй душы?

- З чаго гэта ты раптам надумаў?

- Не надумаў... Як з паляваньня ў Трокi ехалi, дык Гаспадарскi чэляднiк казаў, ды стары вожчык пацьвердзiў, а я й падумаў, што найлепей будзе Вашу Сьветласьць запытацца.

- А сам хiба ня ведаеш? - умяшаўся Васiль. - Мала ня поўсьвету аб'ехаў, а такiя дурнiцы пляцеш.

- Аб'ехаць аб'ехаў, а вось кабечае душы ня бачыў, ды й ты, Васiль, напэўна не прыкмецiў. I ў кнiгах нiдзе не напiсана...

Васiль разгубiўся, а Ваявода, разьвесялiўшыся, прамовiў:

- Ну а ты як, Тамашэ? Што скажаш?

- А я, Ваша Сьветласьць, так мяркую: калi дазволена жанчынам у Царкву хадзiць - значыць, маюць яны душу. Нават iконы Прачыстае Дзевы Марыi ёсьць...

- Ну, Кандрат, задаволены?

- Не! Што ён ведае?... Я хачу, каб Ваша Сьветласьць сказалi!

- I я тае думкi, Кандраце, - пацьвердзiў Фёдар. - Мае жанчына душу, такую самую, як i мы з табою. А часам i лепшую...

- Ага! Цяпер скажу таму чэляднiку, што ён дурань, а вожчык - пень гнiлы. Душы-ы-ы няма! - перадражнiў Кандрат. - Цьху!

25. БАЯРЫН I МIТРАПАЛIТ

Баярын Рацiшчэў гнеўна адкiнуўся ў крэсьле ды з дакорам прамовiў:

- Уладыка! Ваша Прэасьвяшчэнства ня дбае аб вялiччы сваёй Радзiмы. Колькi я ўжо казаньняў праслухаў, але нiдзе й нiколi ня чуў i паўслова аб Маскве, аб Гасудару Вялiкiм Князю Маскоўскiм, аб слаўным воiнстве Маскоўскiм, аб годным Баярстве... Толькi й чуваць: Лiтва, Лiтва, Лiтва...

- Не магу, сыне мой! - жвава запярэчыў Мiтрапалiт Фоцiй. - Гэты дзiкi конь Вiтаўт не пацерпiць. Галаву мне адразу скруцiць як кураняцi, калi толькi пiсну аб Маскве. I нiхто ў абарону ня стане - любяць Яго. Праўда, злосьцi вялiкае да Масквы ён ня мае, але ня любiць так-жа як i Польшчу цi Немцаў. З суседзямi мiрам жыць хоча, ня ўлазiць у iхныя справы, але й да сваiх не дапускае. А мне адразу сказаў, пры першай сустрэчы: Богава Богу, а Цэсарава - Цэсару! Не магу аб Маскве ўспамiнаць. Нiяк не магу... Чуткi ходзяць, што каранавацца зьбiраецца.

- Каранавацца? - аж прыўстаў Баярын. - Каралём стаць задумаў?

- Вядома Каралём. I нiхто не перашкодзiць! Сам Iмпэратар Рымскi яму кланяецца й ласкi шукае. Дзе-ж тут з Масквою совацца? I слухаць нiхто не захоча. А здраду пагатоў закiнуць... Тады памiнай як клiкалi... На Суд Гаспадарскi ўраз пацягнуць... Не зважае ён, цi то Князь, цi Ваявода, цi проста сьмерд - сурова пакарае. Не паглядзiць i на мой сан... Баюся я...

- Каранавацца... - у задуме паўтарыў Баярын. - Каралём будзе... Бывай тады ўсе мроi аб вотчыне Лiтоўскай, зачахне Матухна Русь Маскоўская... - i, раптам схамянуўшыся, запытаў. - А хто памазаньне чынiць будзе? Цi Вашае Прэасьвяшчэнства, цi можа да няверных каталiкоў адвернецца?

- Ня ведаю, Баярын. Нiчога яшчэ ня ведаю. Толькi чутка такая пайшла. А чэрнь узрадавалася. Кубкi ўжо п'юць за "Караля Русi Белай - Вiтаўта Кейстутавiча". А намеднi[38] сваiмi вачамi бачыў: Ваявода, з Гораднi прыехаўшы, цалаваўся з чэрню на вулiцы з уцехi. Крычаць: "Слава Каралю Вiтаўту!", аж мне млосна зрабiлася. А як убачылi мяне, на каленi пападалi, просяць малебен удзячнасьцi адправiць, ледзь адхрысьцiўся. Балазе пост Вялiкодны, дык грахом застрашыў. I ўсюды такое дзеецца па ўсёй Лiтве, ня толькi тут у Наваградку. Вось я зараз... - Фоцiй пакорпаўся ў кнiгах i выцягнуў скрутак пэргаманту. - На, сыне мой, пачытай... Зь Вiцебску айцец Кур'ян прыслаў.

- Дзякую, Уладыка. Пайду к сабе, там на досуге[39] й прачытаю, - падняўся Рацiшчэў.

- Iдзi. Iдзi, сыне мой, i да перабудзе з табою ласка й мудрасьць Гасподня! - дабраславiў Мiтрапалiт адыходзячага Баярына.

На вулiцах хадзiлi масы людзей. Наваградак напоўнiўся пiлiгрымамi-багамольцамi. Вiднелiся кальчугi, панцыры, сьвiткi, кажухi, жаночыя ўборы. Перад вясеньнiм разьлiвам, людзi сьпяшалiся адведаць сьвятыя мейсцы, i адным заходам пабываць на традыцыйным кiрмашы. Хто прадаць, хто купiць, а хто iм так - пабадзяцца ды паслухаць навiнаў, якiх заўсёды бывае поўна на такiм кiрмашы як Наваградзкi, на якi зьяжджаецца амаль уся Лiтва.

Крочачы па сьлiзкаму бруку, Баярын з зайздрасьцю пазiраў на сьвяточна ўбраны натоўп. Адразу прыпомнiлася Масква - бедная, занядбаная, сонная. Не адчуваецца там такога ўздыму, ня часта сустрэнеш там чужаземца, i нiколi ня ўбачыш такога багатага й задаволенага натоўпу, толькi бруд, галота й страх.

Рацiшчэў накiраваўся на торг. Тут яго ўвагу прыцягнула вялiкае зборышча людзей, абступiўшых драўляны памост. На памосьце, пасярэдзiне якога стаяла дубовая лава, прахажваўся здаравенны мужчына ў чырвонай скураной падьдзеўцы, i з доўгiм раменным бiзуном у руцэ.

Баярын падыйшоў блiжэй i спытаўся ў першага-лепшага чалавека:

- Што гэта, там?

- Гэта?... А злодзея караць будуць. Яго й летась, i пазалетась хвасталi, усё адно, крадзе.

Рацiшчэў вырашыў паглядзець. Цiкава.

Неўзабаве з каморы выйшлi: Стараста, Каморнiк, Пiсар. За iмi - Дзясяцкi, i тузiн капейшчыкаў, мiж якiмi крочыў зьвязаны злодзей. Яго заспаны твар з рудой ускудлачанай барадой хiтра ўсьмiхаўся. Пазiраў ён з хiтрасьцяй ды зухаватасьцяй. Апрануты быў як заможны сялянiн у брунатную суконную сьвiтку, белыя палатняныя порткi й скураныя хадакi, прымацаваныя да лытак тонкiмi раменчыкамi. Усьлед выйшлi панятыя й послухi Копнага Суда. Уся гэтая працэсiя накiравалася да памосту, разьпiхаючы сабраных зевакоў.

Кат разгладзiў далоняй вусы й жартаўлiва дапамог злодзею ўзыйсьцi на памост. Сьледам паднялiся Стараста й Пiсар. Пiсар разгарнуў скрутак паперы.

Людзi тоўпiлiся, гаманiлi, рагаталi. Баярын, жадаючы выслухаць прысуд, узяўся заўзята працаваць лакцямi, прапiхаючыся наперад. Аднак прыпазьнiўся. Да вушэй даляцеў толькi канец прысуду: "...бiць бiзуном няшчадна й безь перапынку трыццаць разоў, а яко-жэ й летась караны за тую-ж правiну - бiзуноў дванаццаць, а яко-жэ й пазалетась караны за тую-ж правiну - бiзуноў шэсьць, i да будзе кара ўчынена бяз портак i прылюдна..."