Я доўга назiраў за iх непаваротлiвымi рухамi пры святле сонца i прыкмячаў асаблiвасцi iх будовы, пакуль святар не напомнiў мне аб сваёй прысутнасцi, нечакана схапiўшы мяне за руку. Я павярнуўся i ўбачыў яго нахмураны твар i сярдзiта сцiснутыя губы. Ён таксама хацеў паглядзець у шчылiну: месца было толькi для аднаго. Такiм чынам, я павiнен быў нейкi час адмовiцца ад назiранняў за марсiянамi i даць гэту прывiлею яму.
Калi я зноў паглядзеў у шчылiну, мнагарукая машына ўжо паспела сабраць часткi вынутага з цылiндра апарата; новая машына мела гэткую ж форму, як i першая. Унiзе налева працаваў якiсьцi невялiкi механiзм; выпускаючы клубы зялёнага дыму, ён капаў зямлю i рухаўся вакол ямы, паглыбляючы i выраўноўваючы яе. Гэта машына i выдавала той перыядычны гул, ад якога аж уздрыгвала наша напалову разбуранае сховiшча. Машына дымiла i свiстала ў час работы. Наколькi я мог меркаваць, нiхто ёю не кiраваў.
III
ДНI ЗНЯВОЛЕННЯ
Паяўленне другога баявога трыножка загнала нас у пасудамыйку, бо мы баялiся, што са сваёй вышкi марсiянiн убачыць нас. Пазней мы зразумелi, што наша схоўка павiнна здавацца марсiянам, якiя знаходзiлiся на яркiм святле, цёмнаю плямаю. Мы перасталi баяцца, але спачатку пры кожным наблiжэннi марсiянаў мы ў панiцы кiдалiся ў пасудамыйку. Нягледзячы на небяспеку, нас нястрымна цягнула да шчылiны. Цяпер я са здзiўленнем успамiнаю, што нягледзячы на бязвыхаднасць нашага становiшча (нам пагражала альбо галодная, альбо яшчэ больш страшная смерць), мы нават пачыналi бойку з-за таго, каму глядзець першаму. Мы беглi на кухню, згараючы ад нецярпення i баючыся нарабiць шуму, адчайна штурхаючыся, знаходзячыся на валаску ад гiбелi.
Мы былi зусiм рознымi людзьмi паводле характару, па манеры мыслiць i дзейнiчаць; небяспека i зняволенне яшчэ больш выявiлi гэта адрозненне. Ужо ў Галiфордзе я злаваўся на бездапаможнасць i напышлiвую абмежаванасць святара. Яго бясконцыя незразумелыя маналогi не давалi мне засяродзiцца абдумаць сiтуацыю i даводзiлi мяне, i без таго крайне ўзбуджанага, ледзь не да прыпадку. У яго было не болей вытрымкi, чым у дурненькай жанчыны. Ён гатовы быў плакаць гадзiнамi, i я ўпэўнены, што ён, як дзiця, думаў, што слёзы памогуць яму. Нават у цемнаце ён штохвiлiнна дакучаў мне. Акрамя таго, ён еў больш за мяне, i я дарэмна напамiнаў яму, што нам дзеля нашага выратавання трэба заставацца дома да таго часу, пакуль марсiяне не скончаць работу ў яме, i таму нам трэба эканомiць харчы. Ён еў i пiў адразу памногу пасля кароткiх перапынкаў. Спаў мала.
Iшлi днi за днямi; яго гранiчная бяспечнасць i неразважлiвасць пагаршалi наша i без таго адчайнае становiшча i павялiчвалi небяспеку, так што я воляй-няволяй павiнен быў яго палохаць, стрымлiваць, нават пагражаць пабоямi. Ён крыху паразумнеў, але не надоўга. Ён належаў да лiку тых слабых, вялых, пазбаўленых самалюбства, баязлiвых i ў той жа час хiтрых стварэнняў, якiя не адважваюцца глядзець прама ў вочы нi богу, нi людзям, нi нават самiм сабе.
Мне непрыемна ўспамiнаць i пiсаць пра гэта, але я абавязаны расказаць усё. Тыя, каму пашанцавала пазбегнуць цёмных i страшных хвiлiнаў жыцця, не задумваючыся, асудзяць маю жорсткасць, маю ўспышку гневу ў апошнiм акце нашай драмы; яны выдатна ведаюць, што добра, што дрэнна, але, мяркую, не ведаюць, да чаго мукi могуць давесцi чалавека. Але той, хто сам прайшоў праз гэты змрок да самых нiзоў прымiтыўнага жыцця, зразумее мяне i паспачувае мне.
I вось, пакуль мы з святаром у цiшынi i змроку шэптам перамаўлялiся, вырывалi адзiн у аднаго яду i пiццё, штурхалiся i валтузiлiся, у яме звонку пад няшчадным чэрвеньскiм сонцам марсiяне ўладкоўвалi сваё незразумелае для нас жыццё. Я вярнуся да аповеду пра тое, што бачыў. Пасля працяглага перапынку я нарэшце рызыкнуў падпаўзцi да шчылiны i ўбачыў, што паявiлiся яшчэ тры трыножкi, якiя прывалаклi нейкiя новыя прыстасаваннi, расстаўленыя цяпер у стройным парадку вакол цылiндра. Другая мнагарукая машына, цяпер закапцелая, абслугоўвала новы механiзм, прынесены баявым трыножкам. Корпус гэтага новага апарата па форме быў падобны на малочны бiтон, на версе якога вярцелася грушападобная лейка, з якой сыпаўся ў падстаўлены знiзу круглы кацёл белы парашок.
Вярчэнне чынiлася адным з шчупальцаў мнагарукай машыны. Дзве лапатападобныя рукi капалi глiну i кiдалi яе ў грушападобны прыёмнiк, у той час як трэцяя рука перыядычна адчыняла дзверкi, выдаляла з сярэдняй часткi прылады абгарэлы шлак. Чацвёртым шчупальцам накiроўваўся парашок з катла па каленчатай трубе ў нейкi новы прыёмнiк, закрыты ад мяне кучай блакiтнаватага пылу. З гэтага нябачнага прыёмнiка падымаўся ўверх струменьчык зялёнага дыму. Мнагарукая машына з нягучным музычным звонам раптам выцягнула, як падзорную трубу, шчупальца, якое хвiлiну назад здавалася тупым адросткам, i закiнула яго за кучу глiны. Праз секунду шчупальца падвяло ўверх паласу белага алюмiнiю, яшчэ неастылага, блiскотнага i кiнула яе на клетку з такiх жа палосаў складзеную каля ямы. Ад заходу сонца да паяўлення зорак гэта лоўкая машына нарыхтавала не менш за сотню такiх палосаў прама з глiны, i куча блакiтнаватага пылу стала падымацца над краем ямы.
Кантраст памiж хуткiмi i складанымi рухамi ўсiх гэтых машын i павольнымi, няўклюднымi рухамi iх гаспадароў быў настолькi вiдавочны, што мне давялося доўга пераконваць сябе, маўляў, марсiяне, а не iх прылады, з'яўляюцца жывымi iстотамi.
Калi ў яму прынеслi першых злоўленых людзей, каля шчылiны стаяў святар. Я сядзеў на падлозе i напружана прыслухоўваўся. Раптам ён адскочыў назад, i я са страхам затаiўся, думаючы, што нас заўважылi. Ён цiхенька прабраўся па смеццi да мяне i прысеў побач, невыразна мармычучы i паказваючы штосьцi жэстамi; сполах яго перадаўся мне. Ён даў мне знаць, што шчылiну ўступае мне; цiкаўнасць надала мне храбрасцi; я ўстаў, пераступiў цераз святара i прыпаў да шчылiны. Спачатку я не зразумеў прычыны яго страху. Змерклася, зоркi здавалiся маленькiмi, цьмянымi, але яма асвятлялася зялёнымi ўспышкамi ад машыны, якая рыхтавала алюмiнiй. Няроўныя ўспышкi зялёнага агню i рухомыя чорныя ценi рабiлi жудаснае ўражанне. У паветры кружылi кажаны. Цяпер клапатлiвых марсiянаў не было вiдаць за кучаю зялёнага парашку. У адным вугле ямы стаяў укарочаны баявы трыножак са складзенымi падцiснутымi нагамi. Раптам сярод гулу машын пачулiся як быццам чалавечыя галасы. Я падумаў, што мне падалося, i спачатку не звярнуў на гэта ўвагi.
Я нагнуўся, назiраючы за баявым трыножкам, i тут толькi канчаткова пераканаўся, што ў каўпаку яго знаходзiўся марсiянiн. Калi зялёнае полымя ўспыхнула больш ярка, я разгледзеў яго iльснянае скураное покрыва i бляск вачэй. Раптам пачуўся крык, i я ўбачыў, як доўгае шчупальца перакiнулася за плячо машыны да металiчнай клеткi, якая вiсела ззаду. На фоне зорнага неба ў паветры нешта адчайна забарахталася; шчупальца падняло ўверх чорны, няясны, загадкавы прадмет; калi гэты прадмет апусцiўся, я ўбачыў пры ўспышцы зялёнага святла, што гэта - чалавек. Я бачыў яго толькi на iмгненне. Гэта быў добра апрануты, моцны, румяны, сярэднiх год мужчына. Тры днi назад гэта, вераемна, быў чалавек, якi ўпэўнена крочыў па зямлi. Я бачыў яго шырока расплюшчаныя вочы i водблiск агню на гузiках i гадзiннiкавым ланцужку. Ён знiк з другога боку кучы, i на iмгненне ўсё сцiхла. Потым пачулiся адчайныя крыкi i працяглае, здаволенае вухканне марсiянаў...
Я з'ехаў з кучы шчэбеню, устаў на ногi i, зацiснуўшы вушы, кiнуўся ў пасудамыйку. Святар, якi сядзеў згорбiўшыся, абхапiўшы рукамi галаву, зiрнуў на мяне, калi я прабягаў мiма, даволi гучна крыкнуў, думаючы, вiдаць, што я пакiдаю яго, i кiнуўся за мною...
Гэтай ноччу, пакуль мы сядзелi ў пасудамыйцы, разрываючыся памiж смяротным страхам i жаданнем зiрнуць у шчылiну, я дарэмна спрабаваў прыдумаць якi-небудзь спосаб выратавання, хоць разумеў, што дзейнiчаць трэба неадкладна. Але на наступны дзень я прымусiў сябе цвяроза ацанiць сваё становiшча. Святар не мог удзельнiчаць у абмеркаваннi планаў; са страху ён страцiў здольнасць лагiчна разважаць i мог дзейнiчаць толькi iмпульсiўна. Па сутнасцi, ён ператварыўся амаль у жывёлiну. Я мог разлiчваць толькi на самаго сябе. Абдумаўшы ўсё спакойна, я вырашыў, што, нягледзячы на безвыходнасць нашага становiшча, адчайвацца не трэба. Мы маглi спадзявацца, што марсiяне размясцiлiся ў яме толькi часова. Няхай сабе яны нават ператвораць яму ў пастаянны лагер, i тады нам можа пашчасцiць уцячы, калi толькi не выставяць варту. Я прадумаў падрабязны план падкопу з супрацьлеглага боку, але тут нам пагражала небяспека стаць заўважанымi з якога-небудзь вартавога трыножка. Акрамя таго, падкоп давялося б рабiць мне аднаму. На святара спадзявацца i разлiчваць было нельга.
