Гэрбэрт Уэлс

Вайна сусветаў

Кнiга першая

ПРЫБЫЦЦЁ МАРСIЯНАЎ

I

НАПЯРЭДАДНI ВАЙНЫ

У апошнiя гады дзевятнаццатага стагоддзя нiхто не паверыў бы, што за ўсiмi падзеямi на Зямлi пiльна i ўважлiва сочаць iстоты больш развiтыя, чым чалавек, хоць яны такiя ж смертныя, як i ён; што ў той час, як людзi займалiся сваiмi справамi, iх даследавалi i вывучалi, мабыць, гэтак жа поўна i ўсебакова, як чалавек пад мiкраскопам вывучае эфемерныя стварэннi, якiя кiшаць i размнажаюцца ў кроплi вады. З бясконцай самазадаволенасцю мiтусiлiся людзi на ўсiм зямным шары, занятыя сваiмi дробязнымi справамi, упэўненыя ў сваёй уладзе над матэрыяй. Магчыма, iнфузорыя пад мiкраскопам паводзiць сябе гэтаксама. Нiхто нават не здагадваўся, што больш старыя кропкi сусвету - крынiца небяспекi для роду людскога; нават думка пра якое-небудзь жыццё на iх здавалася неверагоднай i крамольнай. Мiжвольна ўспамiнаюцца тагачасныя агульнапрынятыя погляды. Дапускалася найбольш рэальнае: на Марсе жывуць iншыя людзi, магчыма, менш развiтыя, чым мы, але, ва ўсякiм выпадку, яны гатовы па-сяброўску сустрэць нас як найбольш цывiлiзаваных гасцей, якiя нясуць асвету. Мiж тым праз бездань прасторы на Зямлю прагна i зайздросна глядзелi iстоты з высокаразвiтым, халодным i абыякавым iнтэлектам; яны пераўзыходзiлi нас настолькi, наколькi мы пераўзыходзiм вымерлых жывёлаў, i выпрацоўвалi дакладныя, варожыя для нас планы. Пачатак дваццатых гадоў разбурыў нашы iлюзii.

Планета Марс - наўрад цi трэба напамiнаць чытачу - верцiцца вакол Сонца ў сярэднiм на адлегласцi 140 мiльёнаў мiляў i атрымлiвае ад яго ўдвая менш цяпла i святла, чым мы. Калi верыць гiпотэзе пра туманнасць, то Марс старэйшы за Зямлю; жыццё на яго паверхнi павiнна было паявiцца задоўга да таго, як Зямля перастала быць расплаўленай. Маса яго ў сем разоў меншая за зямную, таму ён павiнен значна хутчэй астыць да тэмпературы, пры якой магло зарадзiцца жыццё. На Марсе ёсць паветра, вада i ўсё неабходнае для падтрымання жыцця.

Але чалавек настолькi славалюбiвы i так аслеплены сваёй фанабэрыстасцю, што нiхто з пiсьменнiкаў да самага канца дзевятнаццатага стагоддзя нават не выказваў i думкi пра тое, што на гэтай планеце могуць жыць разумныя iстоты, якiя, магчыма, нават апярэдзiлi ў сваiм развiццi людзей. А так як Марс старэйшы за Зямлю, мае паверхню, роўную чацвёртай частцы зямной, i далей размешчаны ад Сонца, то нiхто i не падумаў, што жыццё на Марсе не толькi пачалося раней, але ўжо наблiжаецца да канца.

Непазбежнае ахаладжэнне, якое калi-небудзь ахопiць i нашу планету, у нашага суседа, несумненна, адбылося ўжо даўно. Хоць мы амаль нiчога не ведаем аб умовах жыцця на Марсе, нам усё ж вядома, што нават у яго экватарыяльным поясе сярэднедзённая тэмпература не вышэйшая, чым у нас самай халоднай зiмой. Яго атмасфера намнога больш разрэджаная, чым зямная, а акiяны паменшылiся i займаюць толькi трэць яго паверхнi; з прычыны павольнага кругазвароту пораў году каля яго полюсаў згрувашчваюцца велiзарныя ледзяныя масы i затым, адтайваючы, перыядычна затапляюць яго ўмераныя паясы. Апошняя стадыя апусташэння планеты, для нас яшчэ бясконца далёкая, стала надзённай праблемай насельнiкаў Марса. Неадкладная патрэба прымушала iх розум працаваць больш напружана, iх тэхнiка ўдасканальвалася, чарсцвелi сэрцы. I, гледзячы ў сусветную прастору, узброеныя такiмi iнструментамi i ведамi, пра якiя мы толькi можам марыць, яны бачылi непадалёк ад сябе, на адлегласцi якiх-небудзь 35 мiляў у напрамку да Сонца, ранiшнюю зорку надзеi - нашу цёплую планету, зялёную ад раслiннасцi i шэрую ад вады, з туманнай атмасферай, якая красамоўна сведчыць аб урадлiвасцi, з мiгаючымi праз воблачную павалоку шырокiмi прасторамi населеных мацерыкоў i цеснымi, запоўненымi флатылiямi суднаў, марамi.

Мы, людзi, iстоты, насельнiкi Зямлi, павiнны былi здавацца iм такiмi ж нiкчэмнымi i прымiтыўнымi, як нам - малпы i лемуры. Розумам чалавек спасцiгае: жыццё - гэта няспынная барацьба за iснаванне, i на Марсе, вiдаць, думаюць гэтаксама. Iх жыццё пачало ўжо астываць, а на Зямлi - усё яшчэ кiпiць, але гэта жыццё нейкiх нiжэйшых стварэнняў. Заваяваць новы свет, блiжэй да Сонца, - вось iх адзiнае выратаванне ад пагiбелi, якая насоўваецца няўхiльна.

Перш чым судзiць iх вельмi строга, мы павiнны ўспомнiць, як няшчадна знiшчалi людзi не толькi жывёлiн, але i да сябе падобных прадстаўнiкоў нiжэйшых рас. Жыхары Тасманii, напрыклад, былi забiтыя да апошняга за пяцьдзесят гадоў крывавай вайны, распачатай iмiгрантамi з Эўропы. Хiба мы самi ўжо такiя прыхiльнiкi мiласэрнасцi, што можам абурацца марсiянамi, якiя дзейнiчалi ў тым жа духу?

Марсiяне, вiдавочна, разлiчылi свой спуск з неверагоднай дакладнасцю iх матэматычныя пазнаннi, мяркуючы па ўсiм, значна пераўзыходзяць нашыя - i выканалi свае задумкi выключна ўзгоднена. Калi б нашы прыборы былi больш дасканалыя, то мы маглi б заўважыць небяспечную навалу яшчэ задоўга да канца дзевятваццатага стагоддзя. Такiя вучоныя, як Скiяпарэлi, назiралi за чырвонай планетай (цiкава, мiж iншым, што на працягу многiх вякоў Марс лiчыўся зоркай вайны), але iм не ўдавалася выяснiць прычыну перыядычнага паяўлення на ёй плямаў, якiя яны добра заносiлi на карты. А ўсе гэтыя гады марсiяне, вiдаць, рыхтавалiся.

У час супрацьстаяння, у 1894 годзе, на асветленай частцы планеты было вiдаць моцнае святло, заўважанае спачатку абсерваторыяй у Лiке, затым Ператэнам у Нiцы i iншымi назiральнiкамi. Англiйскiя чытачы ўпершыню даведалiся пра гэта з часопiса "Нэйчар" ад 2 жнiўня. Думаю, што гэта з'ява азначала адлiўку ў глыбокай шахце гiганцкай пушкi, з якой марсiяне абстрэльвалi Зямлю. Дзiўныя вiдовiшчы, да гэтага часу, мiж iншым, не растлумачаныя, наглядалiся блiз месца ўспышкi ў час двух апошнiх супрацьстаянняў.

Бура ўзнялася над намi шэсць гадоў назад. Калi Марс наблiзiўся да супрацьстаяння, Лавель з Явы паведамiў астраномам па тэлефоне аб каласальным выбуху расплаўленага газу на планеце. Гэта адбылося дванаццатага жнiўня апоўначы, калi з тэрмiновай дапамогай спектраскопа ён убачыў расплаўленую масу газаў, галоўным чынам вадароду, якая са страшэннай хуткасцю рухалася да Зямлi. Гэты агнявы паток стаў нябачным каля чвэрцi першай гадзiны. Лавель параўнаў яго з каласальнай успышкай полымя, якое раптоўна вырвалася з планеты, як зброены снарад.

Параўнанне аказалася вельмi дакладным. Але ў газетах на наступны дзень не было нiякага паведамлення аб гэтым, калi не лiчыць маленькай заметкi "Дэйлi тэлеграф"; i свет жыў i не ведаў самай сур'ёзнай з усiх небяспек, якiя калi-небудзь пагражалi чалавецтву. I я, магчыма, нiчога не даведаўся б аб вывяржэннi, калi б не сустрэўся ў Отэршоў з вядомым астраномам Оджылвi. Ён быў крайне ўсхваляны паведамленнем i запрасiў мяне гэтай ноччу паназiраць за чырвонай планетай.

Нягледзячы на ўсе наступныя бурныя падзеi, я вельмi ясна помню нашу начную пiльнасць: чорная, нямая абсерваторыя, завешаны ў вугле лiхтар, што слаба асвятляе падлогу, мернае цiканне гадзiннiкавага механiзма ў тэлескопе, невялiкая падоўжаная адтулiна ў столi, адкуль зiяла бездань, усеяная зорным пылам.

Амаль нябачны Оджылвi бясшумна рухаўся каля прыбора. У тэлескопе вiдзён быў цёмна-сiнi круг i плаваючая ў iм маленькая круглая планета. Яна здавалася такой нязначнай, блiскучай, з ледзь улоўнымi папярочнымi палосамi, са злёгку няправiльнай акружнасцю. Яна была маленькая, як шпiлькавая галоўка, i вылучала цёплае серабрыстае святло. Яна быццам дрыжала, але на самай справе гэта вiбраваў тэлескоп пад дзеяннем гадзiннiкавага механiзма, якi трымаў планету ў полi зроку.

У час назiрання зорачка то памяншалася, то павялiчвалася, то наблiжалася, то аддалялася, але гэта толькi здавалася - ад стомленасцi вачэй. Нас аддзялялi ад яе 40 мiльёнаў мiляў, больш чым 40 мiльёнаў мiляў пустаты. Нямногiя могуць уявiць сабе ўсю неабдымнасць той безданi, у якой плаваюць пылiнкi матэрыяльнага сусвету.