Ва ўсякiм выпадку, у трупах марсiянаў, даследаваных пасля вайны, знойдзены былi толькi вядомыя нам бактэрыi. Тое, што марсiяне не хавалi сваiх забiтых калегаў, а таксама iх вар'яцкае забойства людзей даказваюць, што яны незнаёмы з працэсам гнiення. Але гэта толькi гiпотэза, праўда, вельмi верагодная.
Састаў чорнага газу, якiм з такiмi пагубнымi вынiкамi карысталiся марсiяне, да гэтага часу невядомы; генератар цеплавога промня таксама застаецца пакуль загадкаю. Страшэнныя катастрофы прымусiлi вучоных спынiць свае вопыты ў лабараторыях Iлiнга i Паўднёвага Кенсiнгтона. Спектральны аналiз чорнага пылу паказвае на прысутнасць невядомага нам элемента: адзначалiся чатыры яркiя лiнii ў блакiтнай частцы спектру; магчыма, гэты элемент дае злучэнне з аргонам, якое дзейнiчае разбуральна на састаўныя часткi крывi. Але гэтыя недаказаныя меркаваннi наўрад цi зацiкавяць таго шырокага чытача, для якога напiсана мая аповесць. Нiводная часцiца бурага накiпу, што плыў унiз па Тэмзе пасля разбурэння Шэпертона, у той час не была даследавана; цяпер гэта ўжо немагчыма.
Пра вынiк анатамiчнага даследавання трупаў марсiянаў (наколькi такое даследаванне аказалася магчымым пасля ўмяшання пражорлiвых сабак) я ўжо казаў. Магчыма, усе бачылi цудоўны i амаль некрануты экземпляр, заспiртаваны ў Натурала-гiстарычным музеi, i безлiч здымкаў з яго. Фiзiялагiчныя i анатамiчныя дэталi маюць iнтарэс толькi для спецыялiстаў.
Пытанне больш складанае i больш цiкавае - гэта магчымасць новага нашэсця марсiянаў. Мне думаецца, што гэтаму мала надаюць увагi людзi. Цяпер планета Марс далёка ад нас, але я дапускаю, што марсiяне могуць паўтарыць сваю спробу ў перыяд супрацьстаяння. Ва ўсякiм выпадку мы павiнны да гэтага быць гатовыя. Мне здаецца, можна было б вызначыць становiшча пушкi, якая выкiдвае цылiндры; трэба пiльна назiраць за гэтай часткаю планеты i папярэдзiць спробу новага нашэсця.
Цылiндр можна знiшчыць дынамiтам цi артылерыйскiм агнём, перш чым ён ахалодзiцца i марсiяне будуць гатовы вылезцi з яго; можна таксама перастраляць iх усiх, як толькi адкруцiцца накрыўка. Мне здаецца, яны страцiлi сваю перавагу з-за няўдалага першага нападу. Магчыма, яны самi гэта зразумелi.
Лесiнг прывёў амаль неабвержны доказ на карысць таго, што марсiянам ужо ўдалося зрабiць высадку на Венеру. Сем месяцаў назад Венера i Марс знаходзiлiся на адной прамой з Сонцам; iншымi словамi, Марс быў у супрацьстаяннi з пункту гледжання назiральнiка з Венеры. I вось на неасветленай палове планеты паявiўся дзiўны блiскотны след; амаль адначасова фатаграфiя Марса выявiла ледзь прыкметную цёмную вiхлястую хвалю. Дастаткова бачыць здымкi гэтых абедзвюх з'яў, каб зразумець iх узаемасувязь.
Ва ўсякiм выпадку, пагражае нам наступнае нашэсце цi не, наш погляд на будучае чалавецтва, несумненна, моцна памяняўся дзякуючы ўсiм гэтым падзеям. Цяпер мы ведаем, што нельга лiчыць нашу планету поўнасцю небяспечным сховiшчам для чалавека; немагчыма прадбачыць тых нябачных ворагаў цi сяброў, якiя могуць заявiцца да нас з безданi прасторы. Можа быць, нашэсце марсiянаў не застанецца без карысцi для людзей; яно адняло ў нас цiхую веру ў будучае, якая так лёгка прыводзiць да ўпадку, яно падаравала нашай навуцы вялiкiя веды, яно садзейнiчала прапагандзе iдэi аб адзiнай арганiзацыi чалавецтва. Магчыма, там, з безданi прасторы, марсiяне сачылi за лёсам сваiх пiянераў, улiчылi ўрокi i пры перасяленнi на Венеру былi больш асцярожныя. Як бы нi было, яшчэ на працягу многiх гадоў, вiдаць, будуць працягвацца пiльныя назiраннi за Марсам, а вогненныя нябесныя стрэлы - падаючыя метэарыты доўга яшчэ будуць палохаць людзей.
Кругагляд чалавецтва пасля нашэсця марсiянаў значна пашырыўся. Да падзення цылiндра ўсе былi перакананыя, што за нязначнай паверхняй нашай сферы, у глыбiнi прасторы, няма жыцця. Цяпер мы сталi больш дальнабачныя. Калi марсiяне змаглi перасялiцца на Венеру, то чаму б не паспрабаваць зрабiць гэта i людзям? Калi паступовае ахалоджванне зробiць нашу Зямлю бязлюднай - а гэта ў рэшце рэшт непазбежна, - магчыма, нiтка жыцця, якое пачалося тут, праляцiць i ахопiць сваёю сеткаю iншую планету. Цi зможам мы змагацца i перамагчы?
Я невыразна прадбачу: жыццё з гэтай цяплiцы сонечнай сiстэмы паступова распаўсюджваецца па ўсёй непамернай прасторы. Але гэта - толькi мара, Магчыма, перамога над марсiянамi толькi часовая. Магчыма, iм, а не нам належыць будучае.
Я павiнен прызнацца, што пасля двух перажытых страхаў я сумняваюся i застаюся няўпэўнены. Iншы раз я сяджу ў сваiм кабiнеце i пiшу пры святле лямпы, i раптам мне здаецца, што расквiтнелая далiна ўнiзе ахоплена полымем, а дом - пусты i пакiнуты. Я iду па Байфлiт-роўд, экiпажы праносяцца мiма, хлопчык-мяснiк з цялежкаю, кеб з экскурсантамi, рабочы на веласiпедзе, дзецi iдуць у школу, - i раптам усё становiцца цёмным, змрочным, i я зноў крадуся з артылерыстам у гарачай мёртвай задусе. Ноччу мне снiцца чорны пыл, на бязлюдных вулiцах знявечаныя трупы; яны падымаюцца, страшныя, абгрызеныя сабакамi. Яны нешта мармычуць, шалеюць, цямнеюць, расплываюцца - скажоныя падабенствы людзей, i я прачынаюся, пакрыты халодным потам у змроку начным.
Калi я еду ў Лондан i бачу ажыўлены натоўп на Флiт-стрыт i Стрэндзе, мне прыходзiць у галаву, што гэта толькi зданi мiнулага, якiя рухаюцца па вулiцах, якiя былi бязлюднымi i цiхiмi; што гэта ценi мёртвага горада, уяўнае жыццё ў гальванiзаваным трупе.
Незвычайна адчуваю сябе, стоячы на Прымроз-Хiле - я быў там за дзень перад тым, як напiсаў гэты апошнi раздзел, - бачу на гарызонце праз шэра-блакiтную пялёнку дыму i туману цьмяныя абрысы агромнiстага горада, якiя расплываюцца ў iмглiстым небе; бачу людзей, якiя прагульваюцца па схiле сярод кветкавых клумбаў; натоўп разявак вакол нерухомай машыны марсiянаў, што тут i засталася; чую валтузню дзяцей i ўспамiнаю той час, калi я бачыў усё разбуранае, апусцелае ў промнях досвiтку вялiкага апошняга дня...
Але самае дзiўнае - гэта трымаць зноў у сваёй руцэ руку жонкi i ўспамiнаць пра тое, як мы лiчылi адно другога загiнуўшымi.
