Ислам догмасының орталық ережелерінің бірі – пайғамбарлар арқылы илаһи уахи түсіру ілімі. Алла тағала адамдарға елшілерін жіберіп, олар арқылы өзінің əулиеліктерін, ерік-жігерін ашып, оларды жұмақта құтқарылатын хақ жолға бағыттайды.

Пайғамбарлар екіге бөлінеді: пайғамбарлар (нəбилер) жəне елшілер (расул). Құранда 25 пайғамбардың есімі кездеседі, оның ішінде Адам, Мұса, Нұх, Иса т.б. Бір аңыз бойынша барлығы 124 мың пайғамбар (нəби) жіберілген. Алайда оның 300-і ғана елшілер (расул) болған. Əрбір пайғамбар өз халқына уағыз айту үшін жіберілген жəне тек Мұхаммедтің миссиясы барлық тайпалар мен халықтарға бағытталған. Мұсылмандар бұрынғы пайғамбарлардың ілімін олардың ізбасарлары бұрмалаған деп есептейді, сондықтан тек Мұхаммед пайғамбар ғана ақиқат сенімнің соңғы елшісі.

Құран бойынша ақырзаманнан кейін қиямет күні болады. Оның жақындауының дəлелі ретінде Меккедегі Қағбаның жойылуы, Құранның ұмытылуы, Даджалдың пайда болуы, Исаның екінші рет қайта тірілуі, т.б. Алла тағала адамдарды жауапқа тартады, содан кейін сотталғандардың барлығы не тозаққа (жаһаннамға) тасталады, не жұмақ бақтарына (жəннат) барады. Адамның өлгеннен кейінгі жағдайы мүміннің өмірінде жасаған амалдарының жиынтығына байланысты. Барлық діни нұсқауларды мүлтіксіз орындаған мұсылмандар жəннатта мəңгілік рахатқа кенелсе, күнəһарлар мен кəпірлер тозақта азап шегеді. Құран кəрімде жəннат – бəрі молшылықта: тамаша ас, таза салқын су жəне түрлі лəззаттар бар тамаша жер ретінде берілген. Тəндік лəззаттарды рухани лəззаттар киеді, олардың ең жоғарысы – Алланың жүзін көру. Тозақтағы күнəһарлар ыстық шайыр мен оттан шексіз азапқа тап болады. Тамағы – зəккум ағашының жемісі, сусыны – ішін күйдіретін қайнаған су. Пайғамбарлар мен ізгі адамдардың шапағаттары азат етуге немесе тозақ азабынан құтылуға көмектеседі. Күнəһар мұсылмандар азды-көпті тозақта болған соң Алланың мейірімімен жəннатқа көшеді.

Тағдыр (Қадар мен қада) – жақсылық пен жамандықпен бірге Құдайдың алдын ала жазылғанына сену, негізгі догмалардың бірі болып табылады, оған сəйкес, əлем жаратылмай тұрып, Құдай əрбір нəрсе үшін оған не болатынын алдын ала белгілеген. Алла тағаланың қалауына байланысты болмаған ешнəрсе жоқ жəне Оның тағдыры болған оқиғалардың барысын ештеңе өзгерте алмайды. Тағдырға сену шынайы сенушілерді фатализмге жəне барлық əрекеттерін Құдайға «жаппарлауға» апармауы керек. Əрбір мұсылманның ерік-жігері бар жəне өз ісіне жауапты. Жанның өлмейтіндігіне сену, өлген кезде тəннен шығып, барзах деп аталатын белгілі бір жерде қиямет күніне дейін тұратын ерекше заттың (жанның) болуын болжайды. Исламдық сенім бойынша, «ақырзаман» сөзсіз келеді, оның уақыты тек Аллаға ғана аян. Дүниенің ақыры аяқталғаннан кейін, Құдайдың соңғы əділ үкімі үшін барлық өлгендердің қайта тірілуі болады. Сынақта Алла əрбір пенденің барлық іс-əрекетін қарастырып, бағалайды, содан кейін адам не тозақ азабын тартады, не жəннатта бақытты өмір сүреді. Христиан дінінен айырмашылығы, Ислам əрбір адам күнəсіз туылады жəне ақырет күні ол тек өз іс-əрекеті үшін жауап береді деп есептейді.

Шариғат (араб тілінен аударғанда – дұрыс жол, заң, міндетті ережелер) – Құран мен Сүннетте бекітілген, бір жүйеге келтіріліп, діндарлардың өмірін барлық салаларда: діни қызметте, моральдық əрекеттерде, экономикалық, саяси салаларда реттейтін əлеуметтік, тұрмыстық, отбасылық ережелер жиынтығы. Мұсылмандық неке т.б қарым-қатынастар. Мұсылман елдерінде шариғат нормалары діни заңнама мəртебесіне ие. Басқа діндердің нормативтік үкімдерінен айырмашылығы, шариғат белгілі бір адамның өмірінің мəн-жайларын ескереді, бұл шариғат нормасын абсолютті етпейді. Шариғаттың құрамдас бөлігі – ислам құқығы. Бастапқыда мұсылмандардың барлық əрекеттері харам жəне мақұлданған (халал) болып екіге бөлінсе, шариғаттың түпкілікті қалыптасу уақытына қарай амалдар бес санатқа (хукм) бөлінді: парыз (ваджиб) – орындалуы парыз деп саналған амалдар; мұстахаб (сүннет) – орындалуы қалаулы болып саналатын нəпіл амалдар; мубах – орындалуы міндеттелмеген, бірақ тыйым салынбаған рұқсат етілген əрекеттер; мəкрух – қалаусыз (танзих) немесе тыйым салынған (тахрими) деп саналатын əрекеттер; Харам – қатаң тыйым салынған əрекеттер. Дербес ғылыми пəн ретінде құқық теориясы мен əдіснамасы – «усул əл-фиқһ» қалыптасты, оның аясында құқықтың төрт «қайнар көзі» туралы ілім қалыптасты: екі «материалдық» дереккөз – Құран жəне Сүннет; жəне екі «ресми» – Ижма’ жəне ұқсастық бойынша Қияс. Сонымен қатар шариғат заңының қайнар көздеріне Пайғамбардың, сахабаларының пікірі, жергілікті əдет-ғұрыптар (урф, адат) т.б. Егжей-тегжейлі рəсімдік жəне заңдық тыйымдар, мұсылмандарға шошқа етін жəне өлген жануарлардың етін, алкогольдік сусындарды, есірткі жəне басқа да мас ететін заттарды жеуге рұқсат бермейді. Құмар ойынына, ысырапшылдыққа жəне өсімқорлыққа тыйым салынады. Құран Исламға дейінгі Арабияда кең таралған жаңа туған қыздарды тірідей жерлеу дəстүріне тыйым салады, қанды кек алуды шектейді, өз-өзіне қол жұмсауға жəне адамдарды құқықсыз өлтіруге тыйым салады.

Мұсылман елдерінде табыстың 20%-ын құрайтын жеке меншікке салық (хұмс), ораза кезіндегі салық (пітір садақасы) жəне имансыздардан алынатын салық (жизия) бар[15]. Исламның əлеуметтік доктринасы теңдік, ынтымақ, белсенділік жəне аскетизмге қарсы тұруға толы. Мұхаммед пайғамбар былай деген: «Сендердің ең жақсыларың – көктегі нəрселер үшін жердегі нəрселерге немқұрайлы қарағандарың емес, керісінше істегендерің емес; Сендердің ең жақсыларың – екеуінен де алғандарың». Мұсылмандық этика осы ұстанымды ұстанып, еңбек пен байлықты жарылқап, бойдақтықты жоққа шығарады. Классикалық исламда белсенділік бағдары көбінесе Құдайдың алдын ала белгілеу догмасымен қатар өмір сүрді. Мұсылман теологтарының көпшілігі өздерінің ниеттерін жүзеге асыру үшін бар күш-жігерін салуға, Құдайдың көмегіне сеніп, бар жағдайды өзгертуге шақырды жəне адамның бақылауынан тыс болатын нəрселерді алдын ала белгіленген деп қабылдау керек. Уақыт өте келе, құдайлық детерминизм, мұсылмандардың діни санасында, ең алдымен, белсенді емес фатализм жəне тыныштық рухында қабылданды. Ислам либерализмі, Халифат жағдайында пайда болған исламның классикалық саяси теориясы дін мен мемлекет бірлігін қорғайды. Халифаттың саяси идеалы сөзсіз теократиялық емес, сондықтан кейбір зерттеушілер «теократия» эпитетінің қолданылуына жол берсе, мұны əрқашан «атқарушы», «қорғаушы» жəне тіпті «зайырлы» теократия сияқты түсіндірулер арқылы жасайды. Көптеген заманауи мұсылман реформаторлары исламдағы билік тек зайырлы болуы мүмкін деп санайды, өйткені ислам «рухани» діни билікті білмейді. Қатаң мағынада шииттерге теократиялық (дəлірек айтсақ иерократиялық) идея тəн.

Исламдағы алғашқы діни-саяси бөліну VII ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Халифаттағы биліктің сипаты мен үздіксіздігіне қатысты келіспеушіліктер мұсылмандардың суннит, шииттер (арабша «ізбасарлар») жəне харижиттер (арабша «əрекет ету») болып екіге бөлінуіне əкелді. Сунниттер алғашқы төрт тура жолдағы халифаның билігінің заңдылығын мойындады, ал шииттер мұсылман қауымының жалғыз заңды басшысы төртінші тура жолдағы халифа жəне шииттердің бірінші имамы Əли (661 ж. қайтыс болған) жəне одан кейін өлім, оның ұрпақтары (Алидтер). Бұл бөлінудің салдарынан Араб халифатындағы азамат соғысы болды. 7 ғасырдан бастап ислам теологиясында иман мəселесі, үлкен күнə жасаған адамның жағдайы, тағдыр, илаһи болмыс пен сипаттардың арақатынасы, «жаратылу» сияқты теориялық мəселелерге қызығушылық туды. Құран жəне т.б. Осы мəселелердегі келіспеушіліктер бірқатар ағымдардың пайда болуына əкелді, олардың арасында сүнниттер, шииттер, харижиттер, муржииттер жəне муғтазилиттер бар. Нəтижесінде исламда ресми православие қалыптаспады, теологиялық полемика көптеген ғасырлар бойы исламдық діни өмірдің ажырамас бөлігі болып қала берді. Көзқарастар мен мүдделердің белгілі бір тепе-теңдігі азды-көпті стихиялы түрде қалыптасады, оның тəн белгілерінің бірі мұсылмандардың жалпы рухани жəне өркениеттік бірлігін сақтай отырып, исламның көптеген жергілікті (аймақтық жəне этникалық) түсіндірмелерінің болуы. Суннизм – исламдағы ең үлкен конфессия (шамамен 85-90% мұсылман). Ол қоғам мүшелерінің көпшілігінің пікірлері мен əдет-ғұрыптарын, теориясы мен тəжірибесін білдіретін «мажоритарлық» ислам ретінде əрекет етеді. Суннизм шектен шыққандардың ортасы болып табылатын «дұрыс» доктринаға, сондай-ақ конформизмге (немесе прагматизмге), статус-квоны заңдастыруға, қалыптасқан рəсімдерді, нанымдар мен институттарды заңдастыруға бағытталған. Екі калам мектебі – Аш’ари мен Матуриди дамытқан сунниттік теология да «орташа» болып дамыды. 8-11 ғасырларда сүннизмде құқықтық мектептер (мазхабтар) пайда болды: ханафи, малики, шафии жəне ханбали мазхабтары. Кейбір мəселелерде мазхабтар арасында келіспеушіліктер болғанымен, сүнниттік мəзһабтардың барлығы заңды жəне эквивалентті болып саналады. Мазһабтардың ішінде ең кең тараған (одан кейін дүние жүзіндегі барлық мұсылмандардың үштен біріне жуығы) 16 ғасырдың басында Осман империясында ресми түрде қабылданған жəне қазір бұрынғы КСРО мұсылмандары арасында басым болған ханафизм болып табылады. Ханбализм де теологиялық мектеп, оның жақтастары, əсіресе, уахабшылар келіспеушіліктерді жоққа шығарумен, қасиетті мəтіндерді түсінудегі сөзбе-сөз, жаңашылдықтың барлық түріне төзбеушілікпен, діни рəсімдер мен нормаларды сақтаудағы тым қатаңдығымен ерекшеленеді[8]. Имамит шиіттері (он екі) Əли ибн Əбу Талибтің тікелей ұрпақтарынан 12 имамды таниды, олардың соңғысы Мұхаммед əл-Махди 9 ғасырдың соңында жұмбақ жағдайда жоғалып кетті. Исмаилилер 8-ғасырдың ортасында Джафар ас-Садықтың мұрагері мəселесіне байланысты шиіттердің бөлінуімен бірге екіге бөлінді; ерте қайтыс болған үлкен ұлы Исмаилдың есімімен аталды, оның ұлы Мұхаммед Исмаилит шииттік жетінші имам деп танылды. Шииттер Мəһдидің қияметке дейін шығып, жер бетінде теңдік пен əділеттілік орнататынына сенеді. Шииттер де сүнниттер сияқты Құранның қасиеттілігін мойындайды, сүннеттегі өздерінің хадис жинақтарын таниды. Сонымен қатар, шииттерде имам Əли туралы хадистерді қамтитын өздерінің «қасиетті жазбалары» (ахбар) бар. Меккеден бөлек, шиіттердің ғибадат ететін орындары Ирактың Наджаф жəне Кербала қалалары, сондай-ақ Иранның Құм жəне Мешхед қалалары болып табылады. Имамит шиіттерінің ішіндегі ең ықпалды дінбасылары ірі молдалар (мужтахидтер) болып саналады, олардың ішінде ең беделділеріне Аятолла жəне Аятолла Ұлы атақтары беріледі. Шииттер уақытша некені (мута) заңды деп таниды жəне өз сенімдерін тақуалықпен жасыруды (тақия) қолданады. Шиіттерге бесін мен екінтіні, ақшам мен құптан намаздарын қатар оқуға рұқсат етілген. Сүнниттер сапарда ғана намазды біріктіреді. Ибадизмді дүние жүзінде 1,5 миллион мұсылман (барлық мұсылмандардың ~ 0,1%) ұстанады, олардың көпшілігі Оманда тұрады. Ибадизм көбінесе харижизмнің қалыпты нұсқасы ретінде байланыстырылады жəне қарастырылады, дегенмен Ибадилердің өздерін харижиттер деп танудан бас тартады. Харижиттер тобының көпшілігінен айырмашылығы, Ибадизм күнəһар мұсылмандарды кəпір деп санамайды. Имам əл-Раби ибн Хабиб əл-Фарахидидің «Муснад» жинағындағылар сияқты кейбір Ибади хадистерінде Исламның ерте тарихына қатысты бірегей есептер бар, бірақ Ибади хадистерінің көпшілігін стандартты сунниттік жинақтардан да табуға болады; қазіргі ибадилер барлық стандартты сунниттік жинақтарды жиі мақұлдайды. Ажрадиттер, азрақиттер, маймуниттер, наждилер, язидтер жəне т.б. сияқты харижиттер қауымдары бұрынғы күштерін жоғалтып, қазір іс жүзінде əрекетсіз. Сопылық – исламдағы мистикалық ағым. Сопылық қозғалыс Омейядтар тұсында пайда болып, мұсылман қауымының күрт дифференциациясына жəне билеуші элитаның сəн-салтанат пен бос өмір сүруіне əлеуметтік наразылығын білдіретін аскеттік формаларды алды. 8-9 ғасырларда сопылық Құдайды мистикалық тануға бағытталған жəне фиқһтың теология, ритуализм жəне фиқһ схоластикасына қарсы ағымға айналды. Келесі екі ғасырда бытыраңқы сопылық қауымдар мен монастырлар дервиштік ордаларға немесе бауырластықтарға (тарикат) біріге бастады, олардың мистикалық тəжірибенің өзіндік жүйелері, бастау жəне инвестициялау рəсімдері жəне сыртқы белгілері бар. Тариқаттардың қызметі арқасында 13 ғасырдан бастап сопылық «халықтық» исламның негізгі формасына айналды. Сопылық ілім бойынша əрбір адам рухани тəлімгердің басшылығымен өзін-өзі жоққа шығару, аскетизм жəне дұға ету арқылы Құдаймен байланысқа қол жеткізе алады. Сопылық 4 кезеңнен тұрады: Шариғат – ислам заңдарын мүлтіксіз орындау; Тариқат – шəкірт рөліндегі жаңашылдық кезеңі, өз еркін ұстаз бен Алланың еркіне бағындыруға ұмтылу; Мағрифат – қисынсыз жолмен жеткен тəжірибесіз білім; Ақиқат – илаһи ақиқатты ұғыну. Сопылық тəжірибенің маңызды элементі зікір болып табылады, оның барысында дұға формулалары бірнеше рет қайталанады. Зикирлер тыныш (хафи) жəне қатты (дəһр) болуы мүмкін, соның ішінде музыка мен барабанды қолдану.