Йухайеара Нурседа, цунна гира Увайсан бихкина пIелг а, Селитин бIаьргаш чохь летта суй а, амма иза тIаьхьа хатта дитира цо. ГIуллакх чекхдаьлча, йижарийн Iодика а йина, Увайс дIавахара…
Цу буса, цIахь, шаьшшиъ дIайуьжуш, майрайаьллачу Нурседас, Iе а ца йелла, элира Селите:
– Суна… Расул везавелла!.. – ша аьлла йаьлча, эхь хетта, пенехьа дIайирзира и. Селита йелакъежира, амма Селитас тIаккха а-м ца йийцира йишига шен деган къайле: цхьаннех а тешо мегар а доцуш, шатайпа доккха хIума хетара цунна шен безам! Иза кхоьрура, кхечарна иза шена санна цахетарна а, йа иза бийца баьккхича байбаларна а…
* * *
Селитас, ша а йолий, ойланаш йора: дIа стенна тIера йолаелча а, хьаьвззий Увайсана тIекхочура уьш. Дуьненчохь доллучух ойла йойтург а, дерриг хIинца шеца дозаделларг а Увайс вара. Хьалхачул чIогIа сакъералора Iаламах: гена воццуш, кхана а йуха ган йиш а йолуш, хIоккху аренашкахула лелаш вара «и», – кху Iаламан уггар боккха тамаш! Тахана а, цунах бIаьрг кхетар бацара-те аьлла, нене а хаьттина арайаьлла, библиотекехьа йоьдура Селита. Масех де а даьллера Увайс ганза: Iаьнан каникулаш йара. Малхехь лепаш генна дIа гора лайн аре. ЙоIана дагатесира: «Ма хаза хир дара кху аренашкахула цуьнца цхьаьна лелаш…». Шена санна, и нахана а тамаш хIунда ца хета-те, массеран а багахь хIунда вац-те и аьлла, хетара йоIана. Оцу минотехь клуба чуьра, пхьаьрса кIел книжкаш а лаьцна, араволуш Увайс гира цунна.
ДегI дайдеш, дуьне а серладоккхуш, Селитин кийра малх кхийтира. Таханлера де а, эрна дайна доцуш, и гича хьоме хийтира. ХIетте а, кIантана ша гале, и ша лелочух кхиарна кхерайелла, дIа а йирзина, кхечу новкъа йаьлла, сихха цIа йеара Селита…
Мел лелориг а, дийриг а, дерриге а даг чохь цунна хьажийна. Цуьнца доьзна дара йоьIан: кхин а дика Iамайора цIахь урокаш, кхин а леррина, цIена лелара тIехь, чуьрачаьрца а мерза йара йоI. Школе йоьдуш а сакъералора…
Нурседин-м сагатдала дуьйлира: Расул кхин ца вогIура школе. «Дечиг кхача, мукъна а, дахьара», – хетаделира Нурседина, классан сонерчу пеше а хьаьжна.
Школехь дечиг дара, амма… мехкадаьтта дацара. Масех кIира а дара рогI-роггIана иза дешархоша цIера кхоьхьу. Селитас а, нене дехна, шишана чохь цкъа деара, амма шолгIа Нурседас дехча, Нурбикас кхин ца делира: цIахь а ца тоьура.
ТIеда дечиг хенахь ца летара. Классашкахь кIуьран хьожа хаалора, шийла лаьттара, цкъацца пIелгаш а дахьош. Тахана къаьсттина гIайгIа йара оцуьнан массо а дешархошна: гергадеанера ЦIечу эскаран дезде! Дауддий, Увайссий ваьллера цунна оьшу плакаташ, лозунгаш йазйина. Амма дезачу денна синкъерам муха хIоттор бара ишттачу шелехь?
– Суна хаьа хьуна, мехкадаьтта мичара дан деза-м! – Селитин лере таьIира Нурседа…
И шиъ, йоккхачу перерывехь, бидон а эцна, Анна Львовнас школин цIарах кехат а йаздина, тракторни бригаде йахара… Расул волчу!
– Дера, ца хаьа, Нурседа! Ахь-м мехкдаьтта боху… тIадам буха ца буьтуш, сайн пхенаш чуьра доллу цIий-м лур дара ас, ахь дехча, – элира Расула!
Шена хьалха лаьтта охьахьаьжира Нурседа: и лан ницкъ бацара! Цо ша йогIуш къайллах сел сатеснарг, оццул атта, дог Iаббош схьаделира кIанта! Шаьш бидон эцна цIехьа дуьйладелча, Нурседас, йуха а хьаьжна, элира:
– Дечиг деъча тоьу моьтту хьуна? Ма атта йицйина ахь школа… Кхана самодеятельность йай тхан-м… вола!
Нурседин сийначу, хIинццалц ойланза леппачу бIаьргаш чу, хьалха гина йоцу, шатайпа марха йоьссира: безамо йойтучу оланийн марха…
* * *
Делкъехь дуьйна а, школин кертара а дика гучу, Яссел дехьарчу басера схьа оркестран эшарш хезира: цигахь лаьттачу меттигерчу гарнизонан зурманчаш а бара ЦIечу эскаран дезчу денна кечам беш.
Сарахь оцу гарнизонера школе хьошалгIа веанчу кхаа тIемалочух, лакхарчо, къоначу лейтенанта Еланцевс доклад йира. Цо, чохь берш тешош, дийцира тIамехь вайн эскаро ловчу халонех а, вайн бIаьхоша цигахь гойтучу хьуьнарех а:
– Йалх баттахь бен ца хилла со фронтехь. Чов хилча, тыле ваьккхина. Амма суна даима хьалха лаьтта цигахь бевзинчу вайн тIемалойн аматаш…
Дукха масалш далийра Еланцевс:
– Цхьа сержант вара тхан, Стручко Богдан цIе йолуш, окоперчу телефонан тергаме дIахIоттийра и, хьайна чов хилахь а, хьо вехь а, меттах ма ваьллахь, хьайн метта оха кхин ваийтталц! – аьлла. Цу агIорхьа шена мел гина а, телефонехула хезна а хийцамаш цу сохьтта командни пункте а хоуьйтуш, дика лаьттира Стручко. ЦIеххьана сецира цуьнан телефон. Эххара йуха а йийкира.
– ХIун хилла цигахь? – хаьттира командиро.
– Чов хилла! – доьхначу озаца жоп делира.
– И-м хIумма а доцург дара тIамехь! Латта хьо! Веллалц латта! Тхан гIуллакх гIоьртина ду!
– Бехк ма биллалахь, накъост командир, цхьана куьйга схьалаьцна чуьйраш йу сан, багахь къевлина телефонан тел доллу, иза йуккъехь хадийна ду. Бехк ма билла!.. Со… вийна! – цо олуш, цуьнан карара охьабоьжначу телефонан мукъан тата хезира тхуна. Цуьнан метта хIотта цу сохьта кхоъ велира. Цу кхааннах цига хьалха дIавахана шиъ дIа а кхачале, цхьаъ вукхунна тIаьххье вийча, командиро кхоалгIачуьнга элира:
– ХIа! Хьан ца ваха а бакъо йу… хIинца. Бухасаца!
– Накъост командир! – элира бIаьхочо, – хIинца къаьсттина бакъо йац сан буха саца! Вахийта со!
Иза, ца вуьйш, дIакхечира. Итт дийнахь гергга, тIеман цIергахь лаьттира иза, дууш а, йа молуш а доцуш. Цо шен декхар кхочушдарна тхан аьтто а хилира, фашисташа го бина йолу вайн полк кIелхьарайаккха а, мостагIчунна кхин дIа болу некъ бехка а…
Лейтенанта йукъкара, бай корта ластабой, йухатосура шен хьаьж тIе охьаоьху боьмаша йуькъа кIужал.
– Тхан кхин цхьа бIаьхо – Гинатулин Тукай, дегIах гранаташ а йихкина, тIейогIучу немцойн танкана нисса кIел вижира, иза оьккхуьйтуш, ша а леш. Вукхо – Кавказера вара и – Анзор Бекхоевс – ша, граната а тоьхна, сацийначу немцойн танка чуьра аралилхина масех фашист цу сохьта автоматца охьа а виллина, маса цу танка а чу хиъна, иза йуханехьа чухаьхкира фашисташна, церан магIарш отуш, ша а хIаллакьхиллалц…
Лейтенанта дуккха а далийра цу тайпана масалш. Хьалхарчу гIенташ тIехь Iачу Савва Ильича а, Анна Львовнас а, Кесирас а, царна тIехьа хевшинчу Селитас, Нурседас, Дауда, Увайса а, кхечара а, бIаьрг тIера ца боккхуш, ладоьгIура цуьнга. Селитина товш хийтира ур-атталла, лейтенантан аьрру бесни тIехула разбоьду беса мо а. Шен доклад дIайоьдуш, лейтенанта элира:
– Вайн советан халкъан а, берриге вайн Даймехкан а доккха ирс ду тахана, кху халчу муьрехь, вайна куьйгалла деш, дуьненан массо а къинхьегамхойн тхьамда, вайн заманан гений сийлахь-воккха Сталин хилар…
Савва Ильич Анна Львовнина лере таьIира:
– ХIинца тIуьла ботта волавели…
Анна Львовнас пхьарс къовзийра цуьнан «сацийталахь!» бохучу маьIнехь.
Докладчико дуьйцура:
– ТIеман Iилманан а корифей волчу цо, тахана кху тIамехь шен амалехь цхьаьна тоьхна: Суворовн масалла, Кутузовн тидамалла, Наполеонехь хилла стратегин кIоргалла. TIe, царел сов, тылехь а болх айарехь Сталина гайтина хьалха цхьаьннан а хилла доцу хьуьнар. Цундела бакъонца вай тахана чIагIдо накъост Сталин массо а заманан, дуьненан массо а къоман а уггаре говза воккха полководец хилар…
– Iалелай!.. – йуха а Анна Львовнин лере таьIира Савва Ильич.
Цуьнга шийла дIахьаьжира Анна Львовна: «Савва Ильич! Валохьа, уьйтIахь хIун ду хьажахьа!»… – шабар дира цо мардега.
Савва Ильич хаза а хеташ уьйтIа велира. «Цуьнан а хIун бехк бу: Сталина и тайпа докладаш, ша кеч а йойтуш, дIасакхоьхьуьйтуш хилча», – ойла хилира цуьнан, араволуш.
Докладчика дуьйцура:
– Тахана вай а и къобалдеш, хиндерг дика гуш волчу Сталина, кху дийнах вай лардеш, шен хеннахь, I937- 38-чуй шерашкахь, вайн мохк дIацIанбира халкъан мостагIех – оцу «пхоьалгIачу колоннех». Оцо а гойту Сталинехь йолу, наггахь бен хуьлуш а йоцу, йоккха пайхамараллин похIмалла…
Иштта дIа кхин а, барамза хестош, вазвора лейтенанта шен докладехь Сталин. Иза ша а, кхузахь цуьнга ладоьгIу Анна Львовна а, Кесира а, кхиберш а, къаьсттина кегийрхой, даггара тешара Сталин ца хилча вайн йиш а йоцуш, берриг мехкан хьекъале тхьамда хиларх.
