Прыбег і ўбачыў шабаш знішчэння: струмені ропы, цені коннікаў, што лёталі па полі. Выгукі, сакавітае храбусценне гічкі, стрэлы ў паветра.

Аконама набілі і прагналі з плантацыі.

— Перадай: будзе навіны заводзіць — прырэжам.

Праз гадзiну, убачыўшы, як з боку Вiтахмо бягуць са стрэльбамi людзi, невядомыя абсеклi пастронкi i,

кінуўшы новыя бочкі разам з калёсамі ў разорах, прыпусціліся ў пушчу.

Людзі рынулі за імі, але адтуль ірвануў залп, і гнацца далей збаяліся.

Поле было — змешанае з гразёю тулкавіска[45]. Алесь ужо назаўтра ўбачыў, што ропа зрабіла сваю справу: гічаны, там, дзе яны ўцалелі, былі як зморшчаны сухі тытунь.

Ён загадаў выкапаць найбольш ацалелыя карані, перанесці пад аранжарэю і даглядаць, як ружы, загадаў шчодра паліваць поле вадой — а можа? — але сродку змагацца з гэтым у аграномаў не было: ніхто не сее бурак на саланчаку, з неба не ідуць салоныя дажджы. Уратаваць удалося не больш як дзесяткі тры каранёў.

"Залаты" загінуў.

Пахвіст дзёр на сабе валасы.

— За што?

— За тое, што кадлуб длугі, а ногі крутке, — змрочна казаў дзед. — Уцячы не паспеў… Ну до, до, мецьмеш за крыўду.

— Сволачы, — сцяўшы зубы, сказаў Алесь.

Дзед сумна ўсміхнуўся:

— А што такое мера добрага ці дрэннага? Шмат у каго — кішэнь. Дзеля яе іншы не тое што бурак — чалавека стопча.

— Скардзіцца будзем? — спытаў Пахвіст.

— Не, — сказаў Алесь. — Скінь з вітахмоўскіх мужыкоў палову нядоімкі. Прыбаў на цукроўнях вольнанаёмным шэсць грошаў на гадзіну. Вартаўнікам — стрэльбы, і, калі ўбачаць такога, завешанага, — вусны Алеся жорстка скрывіліся, — хай страляюць яго ў маю галаву. І мужыкі, калі заўважаць, хай страляюць.

— Правільна, — сказаў дзед. — То, кажаш, шляхта?

— Канечне, шляхта, — сказаў Пахвіст. — Гаворка выдае. Дый нашто мужыкам на добрыя для іх навіны скадзіцца.

— Ясна, — сказаў дзед. — Вось мы iм мiну i падвядзем. Паглядзяць мужыкi, як Загорскiм шанцуе, дык, глядзiш, кагосьцi са сваiх i цокнуць абухом у лоб.

А праз тыдзень здарылася яшчэ горшае.

Стафан Кагут, старэйшы і пакуль адзіны жанаты з братоў, Юллян Лапата ехалі на адным возе з Сухадола. Вазілі сёе-тое прадаць. Прадаўшы, купілі чвэрць гарэлкі, узялі з яе па чарцы, пад хатняе сала, ды па другой, астатняе закаркавалі і паклалі пад посцілку: у Кагутовых пачыналі капаць студню два майстры, то хоць пры пачатку і не належыць, а напаіць трэба, няхай не кажуць, што Кагут скупірака.

Стафан купіў яшчэ поршнікі для малой. Надта ўжо добрыя былі поршні, як крамныя: ніз суцэльны, вяршок, як андарак, клятчасты, з жоўтых і сіненькіх скураных лычак, а раменьчык, якім зашморгваюць, чырвоны, як мак-відук.

Стафан увесь час даставаў і разглядаў іх, усміхаючыся ў маладыя, густаватыя ўжо вусы, прыемна-залацістыя, як у бацькі. Самы бяскрыўдны з усіх Кагутоў, вады не замуціць, ёнбыў добры муж і добры бацька.

Усе прыезджыя ва ўсіх кнігах хвалілі тутэйшых людзей за тое, што добрыя бацькі і мужы. Але тыя кніг не чыталі, дый здзівіліся б, прачытаўшы: "А як іначай? Малады — дурэй колькі хочаш, хоць у лазу з чаканам ідзі, а ажаніўся — тут ужо не-е!"

Ехалі дадому трохі вясёлыя. У Стафана таксама быў голас, хоць і горшы, чым Андрэеў. Ён спяваў, а Юллян падцягваў яму густым басам:

— Чакай, сказаў Юллян Лапата. — Гэта што?

З ляснога вострава, злева ад дарогі, вылецелі на апошніх конскіх жылах два чалавекі. Па белых світках ясна было: мужыкі. Не асцерагаючыся нават таго, што конь можа трапіць нагою ў хамячыну, гналі каней, як ад смерці.

Юллян пазнаў у адным з коннікаў Корчака. Другі быў невядомы.

— Як на скрут галавы, — сказаў Стафан. — Хто б гэта?

Юллян прамаўчаў.

Коннікі перасеклі біты шлях сажняў за пяцьдзесят перад возам. Стафан глядзеў на іх з цікавасцю. Людзі замарузділі, відаць раздумваючы, куды кінуцца. Лявей ад іх было канаплянае поле, а за ім схіл, зарослы меднымі соснамі. Правей — хмызы, за якімі ляжаў нізкі, на вільготным месцы, лес. Там, на ўзлессі, як волат, стаяла магутная сухая сасна.

Коннікі, відаць, наважыліся: паскакалі левым шляхам, сцежкаю праз каноплі. Калі воз пад'язджаў да месца, дзе яны перабеглі дарогу, Стафан убачыў, што коні, асядаючы і часам знясілена ссоўваючыся ўніз, ужо нясуць людзей па стромым схіле, што зарос хвоямі… Зніклі…

На шляху ляжалі два хлапякі пены.

— Н-ну, — сказаў Стафан. — Загоняць коней.

— Змоўч, — сказаў Лапата. — Не твая справа.

З вострава, адкуль выскачылі коннікі, пачуўся пошчак капытоў.

— Вось чаму, — сказаў Стафан, убачыўшы дзесятак верхавых.

На свежых, амаль не змораных конях коннікі глыталі дарогу ўдвая хутчэй, чым папярэднія, і хутка вылецелі на шлях. Сталі, азіраючыся.

Абліччы былі завешаны белым.

— Гэй! — сказаў адзін. — Не бачылі людзей?

Стафан глядзеў на яго і думаў, казаць ці не. Бадай, не варта было хлусіць: невядома ж, што то былі за людзі, дый звязвацца з гэтымі страшна. Але завешаных было многа, а звычай казаў: бачыш, што шмат людзей гоняцца за адным — не памагай. Ён вагаўся.

— Бачылі, — сказаў Стафан.

Лапата аж сціснуўся. Коннікі пад'ехалі бліжэй. Вочы змрочна блішчалі пад павязкамі.

— Куды памчалі? — спытаў коннік у сінім.

— Два? — спытаў Стафан, марудзячы.

— Але.

— Конна?

— Я вось табе як жыгну, — сказаў другі, з шалёнымі вачыма, уздымаючы карбач.

— Чакай, — сказаў сіні.

— Гэна… як яно… — сказаў Стафан. — Коннікі, значыць, два?

— От варона, — засмяяўся сіні.

— Два коннікі прабягалі вярхом, — сказаў Стафан. — Унечкі туды… Ды не, не туды, а унь туды, бачыце дзе мокры лес.

— А не туды? — шалёны паказаў карбачом на схіл з мядзянымі соснамі.

— Кінь, — сказаў сіні. — Што ім на схіле? Правільна кажа мужык. Там мокры лес, там, відаць, яр.

Яны рванулі ў правы бок, але амаль адразу трапілі ў балаціну і сталі яе аб'язджаць.

— Ты бачыў? — спытаў Лапата.

— Нічога я не бачыў, не бачу і не буду бачыць, — злосна сказаў Стафан.

Шырокае аблічча Юлляна было бледнае. Ён махнуў рукой:

— Гані.

У гэты момант з пушчы, якраз між сухой хвояй і тым схілам, дзе зніклі Корчак з сябрам, вылецеў коннік. Намётам пагнаў да пагоні, махнуў рукою ў бок мядзянага бору.

І Стафан здзівіўся, такое незнаёмае аблічча стала ў Лапаты. Шчокі абцягнуліся, рот нібы праваліўся, моцныя сківіцы дрыжалі.

Маленькі атрад, відаць, спрачаўся. Людзі махалі карбачамі ў розныя бакі.

— Дарма! — тонка крычаў той, што пад'ехаў. — Кажу, часовыя кладкі цераз яр за сабою пабурылі. Скулля вам цяпер, разявакі!

Кагутоў воз імчаўся, хеўра коннікаў рабілася ўсё меншая і меншая. Лапата пашкадаваў, што з ім няма стрэльбы. Той самай, надзейнай, крамянёвай, якая ляжала ў яго на каленях, калі яны раіліся ў чаўнах, а вакол была повень.

Таму што коннікі пачалі павялічвацца. Вельмі хутка.

На хвіліну Юллян адчуў на каленях знаёмы цяжар, адчуў, як левая рука ляжыць на гранчастым ствале, а правая абмацвае звыклы пудовы прыклад, абплецены ўрэзаным у драўніну і расплясканым — для прыгажосці — медным дротам. Ён сам распляскаў яго малатком калісьці на прыгуменні. Быў, помніцца, ясны травеньскі вечар.