— Загадайце дастаць з кібіткі. Я там падарункі прывёз.

— Глупства, — разгублена сказаў дзед. — І не трэба было зусім. Вялікі горад. А маладосць гэта тое самае, што мантацтва. Лепей бы ўзяў Кастуся да дзяўчат… гэтых вашых… Ну, як іх?.. Новае слова.

Вусны дзеда іранічна крывіліся.

— Ага… нігілістак. Стрыжаных ды ў акулярах, крый нас ад такой бяды, божа.

— І што?

— І паезаў бы з імі да Барэля[31].

— Дзядунь, вы адкуль ведаеце?

— Ты што — лічыш, мы тут сякерай голімся? — І забурчаў: — У наш час жанчыны — гэта ж царыцы былі, каралевы. Ідзе — сляпыя за ёй галовы паварочваюць, так ззяе. Са смяротнага ложа чалавек устае, каб хоць крок за такой зрабіць… А цяпер!.. Нігісісткі, трыбушысткі, матэрыялісткі. Жывёльны магнетызм, рэфлексы, палавое пытанне.

Алесь сумеўся.

— То што хоць прывёз?

— Вам пару карцін. Вось паглядзіцё. Я там добрае знаёмства з букіністамі ды антыкварамі завёў. Дапамаглі яны мне дастаць для вас першае выданне Бакачча. Ведаеце, гэтае ў белай скуры, вялікае…

— Дзякуй. Асабліва за "белага Бакачча". Рэдкая штука. У мяне не было. Гэта кніга чыстая, чалавечая. Пляваць яна хацела на ўсе абмежаванні, на ўсякую скутасць… Дзякуй, сынок… Ну, давай абдымемся.

Алесь не ведаў, як спытаць пра тое, што яго цікавіла. Моўчкі сядзеў ля агню.

— Як тут у вас? Як бацькі? — нарэшце спытаў ён.

— Б'ёмся памалу. Бацька павінен зараз прыехаць.

— А Глебавічна?

— Бегае ўсё.

— Што з Раўбічамі?

— Яраш у гордай самоце. Не вітаемся.

— А што Гелена?

— Тут, сыне, справы больш складаныя. Раджае яна. Першыя схваткі былі ўчора. Мы яе перавялі былі праз арку, непасрэдна ў будынак. Адмовілася. "Там жыла, там і раджаць буду".

Дзед глядзеў у агонь і не бачыў вачэй унука.

— Доктар некалькі месяцаў прыязджаў з "губернскага града". А цяпер тут сядзіць.

Вочы дзеда былі журботныя.

— Глебавічна паспрабавала пагаварыць, хто такі. Не кажа. "Кахаю, — кажа, — ні аб чым не шкадую. Але з ім ніколі не буду". А роды цяжкія. Еўфрасіння людзей пагнала, каб у Мілым ды ў Загоршчыне па царквах царскія брамы расчынілі. І я… змоўчаў. Так з учарашняга дня расчыненыя і стаяць… Шкада страшэнна… Як нябожчыцу маю святую… Ксені.

Упершыню за ўвесь час, што Алесь помніў дзеда, той вымавіў імя бабкі. Праз сорак сем год маўчання з'явілася ў пакой, да гэтага агню і гэтых кніг, ціха паварушыла полымем і застыла ў цішыні здань, якой адзін быў абавязаны жыццём, а другі — усім болем жыцця.

— Дзеду, — ціха сказаў Алесь. — Я гэта толькі вам. Нават не бацьку… Гэта маё дзіця, дзеду.

Твар Дзеда стаў смугла-аліўкавы. Нешта нібы варухнулася і ссунулася ў вачах… Дзед схіліўся да агню і качаргою пачаў варушыць жар. І, можа, ад жару шчокі пана Данілы трохі паружавелі.

— Т-так. Віншую. Жаніцца трэба.

І, нібы абдумваючы нешта, спытаў:

— Калі?

— Дзеду, — сказаў Алесь. — Вам яшчэ трэба пагаварыць аб гэтым з ёю. Яна не хоча.

— Як гэта — "не хоча"? — раззлаваўся дзед.

Ён сказаў гэта такім рэзкім голасам, што брынкнула, адгукнулася рэхам струна ў гітары на сцяне.

— Не гневайцеся, дзеду. Гэта, на жаль, так. Яна проста помніла аб тым вечары, калі я прынёс ёй волю.

— Расказвай, — кінуў дзед.

…Калі ўнук скончыў, пан Даніла глядзеў у агонь бліскучымі вачыма.

— І Майку назнарок памірыла?

Алесь нахіліў галаву.

— Мне няма чаго гаварыць з ёю, — урэшце сказаў дзед. — Гэта трэба зрабіць табе…

Дзед з сілай кінуў канцом у агонь качаргу. Абодва маўчалі, гледзячы, як у пырсках жоўтага полымя наліваецца чырванню, нібы крывёй набракае, метал. Жалеза стала вішнёвым.

Потым пляснуў рукамі па каленях:

— Але ты пагавары, унуча. Згодзіцца — добра. Не згодзіцца — праз шлюб кагосьці за нашчадкаў — звязаць яе з Ракутовічамі ці з патомнымі Юлляна і Тумаша са Зверына. Будуць толькі на прыступку ніжэй, чым мы… Нічога я для яе, бабы гэткай кепскай, не пашкадую.

І, відаць, вырашыўшы, што непрыстойна выявіў пачуцці, раптам сказаў:

— Вось так. Нашкодзяць, а потым ламай галаву…

— Дзеду, — пачырванеў Алесь. — Няма нічыёй віны… Віна жыцця.

— Віна? — вочы старога Вежы ззялі. — Ду-рань! Гэта слава жыцця!.. Бяжы туды!.. Стой пад дзвярыма. Баб не пушчаюць у алтар, мужыкоў — да парадзіхі. Квіты!..

Як сем год назад, ён ішоў пакоямі, а потым галерэяй, над аркай. Як сем год назад, падыходзіў да дзвярэй… І — мяжа. Нельга далей.

Ён то сядзеў на падвоканнi i глядзеў на яе дзверы, то хадзiў узад i ўперад.

Глебавічна выйшла з пакоя, спляснула рукамі.

— Як жа гэта вы надумаліся?

— Так, — сказаў ён. — Што там?

— Цяжка, князюхна, — сказала яна. — Баюся. І дохтур баіцца. Ды яна яшчэ і не крычыць. Я яе ўгаворваю, лягчэй будзе. "Дурніца… Радасць у свет нясеш". Маўчыць. Толькі калі зусім нясцерпна, то стогне. Мо сказаць, што вы наведаць прыйшлі? Ёй лягчэй будзе.

— Не ведаю.

Жанчына знікла.

Алесь стаяў у пераходзе над аркай і, прыціснуўшы лоб да сцюдзёнага шкла, глядзеў на безуважныя паркавыя шаты ўнізе.

Трэба пайсці адсюль. Хоць на хвіліну.

Прайшоў пераходам, спусціўся сходамі ў яшмавы пакой і ўбачыў, што насустрач ідуць Вежа і пан Юры.

— Сыне, мілы, — сказаў бацька. — Сядай вось. Што, прыехаў аб праекце гаварыць? Давай.

Вежа непрыктетна паціснуў плячыма. Мужчына селі ў крэслы. Цёмны твар пана Юрыя быў стомлены.

Алесь зразумеў, што памылкай было ісці сюды. Усё нутро, уся істота яго цягнулася туды, наверх.

— То як? — спытаў бацька. — Згода на дзве трэці надзелу без выкупу, а трэць — на выкуп?

Алесь нешта адказваў, сам не чуючы сваіх слоў.

— Што гэта ты, нібы з таго свету прыйшоў? — спытаў бацька.

— Здарожыўся, — сказаў Вежа. — Ану, патрымайся трохі, Алесь.

Але ён мог бы не казаць гэтага.

"Калі толькі ўсё будзе добра — трэба ўсё аддаць", — успомніў Алесь і стаў гаварыць. Ён абдумваў гэта сто разоў, і тлькі дзякуючы гэтаму ягоныя словы мелі сэнс, хоць ён кідаў іх амаль машынальна.

— Па-мойму, вы на паўдарозе. І дзед, і ты, бацька.

— Пойдзем, сыне, — сказаў дзед. — Потым.

— Не. Хай скажа, — вочы пана Юрыя шукалі вачэй сына. — Як?

— Не трэба землеўласніцтва, — сказаў Алесь. — Трэба пакінуць сабе маёнткавую зямлю, сады, паркі ды запаветныя ўрочышчы… Ну яшчэ, можа, тую зямлю, якая забяспечвае конныя заводы ды слуг. Усё астатняе аддаць ім.

Пан Юры ліхаманкава падлічваў.

— Па столькі валок! — сказаў ён. — Па… У Вітахмо, скажам, па семдзесят дзесяцін на сям'ю. А дзе і болей. Запусцяць!

— Не адразу аддаваць. Як узбагачвацца будуць. З умовай вечнай, каб на трэці зямлі цукровы бурак і іншае, якое не прадаюць нікому, акрамя нас.

— У старцы нашчадкаў? — ускінуўся пан Юры. — З розуму выжыў, сту-дэнт.

— Чакай, — насцярожана сказаў дзед. — Хай даводзіць…

— Хай фермерствуюць, — сказаў Алесь. — Вы не разумееце таго, што ў іх капіталы не тыя. Пакуль яны самі здолеюць завесці цукраварні, буды, гуты, плавільні, палатняныя заводы і іншае — мы паспеем на прыдбанні іхніх прадуктаў зрабіцца заводчыкамі, якім сялянская канкурэнцыя нястрашная.

— У старцы нашчадкаў пусціць? — зноў гнеўна спытаў пан Юры.

— У старцы, бацька, пойдзем, калі так не зробім. Хіба табе найміт будзе так працаваць, як мужык для сябе на сваёй зямлі? Маёнткам усё адно галеча з такой сістэмай, і пытанне толькі, колькі часу на гэта спатрэбіцца.

— Буды… гуты… У купцоў ператварыцца?

— У купцоў — не ў старцоў. Толькі надзел не падушны, а пасямейны. Тады вялікія сем'і вымушаны будуць частку людзей пасылаць на цукроўні… па вольным найме. Можа, так. А можа, і гэтага не трэба. Расце патрэба ў грашах. Узрасце цесната на надзелах. Ды яшчэ — машыны. Тады трэба ўвесці заахвочвальныя цэны на бурак, лён, каноплі, бульбу… Фабрыкі будуць расці, а багацце будзе ва ўсіх.