Пасля пайшла па сходах па першы паверх.

І што ёй трэба было тут, на другім паверсе? Я пайшоў быў да сябе, але раптам спыніўся і ціхутка пастукаў у дзверы пакоя Яноўскай. Чым не жартуе д'ябал, а раптам гэта ўсё ж была яна? Я сказаў шэптам:

- Надзея Раманаўна, вы спіце?

У адказ я пачуў соннае мармытанне.

Я вярнуўся ў пакой і, не запальваючы свечкі, сеў на ложак. Мяне калаціла ад холаду, а чэрап проста разломваўся ад розных супярэчлівых думак.

Раздзел сёмы

Калі мы наступнага дня гулялі з ёй у алеі, я расказаў ёй пра здарэнні мінуляй ночы. Можа, мне і няварта было рабіць гэтага, не ведяю, але я ніяк не мог пазбавіцца думкі, тто тут нешта нячыста з ахмістрыняю. Яна не здзівілася, паглядзела на мяне вялікімі рахманымі вачыма і адказала павольна:

- Бачыце, а я ў гэту ноч так перахвалявалася за вас, тто спачатку не спала, а потым заснула так моцна, тто нават нічога не чула. Няварта вам уставаць уначы, пане Беларэцкі. Калі што-небудзь здарыцца, я гэтага сабе не дарую... А наконт ахмістрыні вы памыляецеся. Уласна кяжучы, яна можа хадзіць паўсюль, я не датрымліваюся старых правіл, тто яхмістрыня можа прыходзіць на другі паверх толькі тады, калі яе клічуць. Тут самае жахлівае не яна, а Блакітная Жанчына. Зноў яна з'явілася. Неадменна здарыцца нетта дрэнняе.

I з суровай мужнасцю дадала:

- Хутчэй за ўсе гэта будзе смерць. I я маю ўсе падставы думаць, тто памру я.

Мы сядзелі ў старой альтанцы, закінутай глыбока ў зарасніках. Камень ад старасці ўвесь аброс мохям, які пасля апошніх дажджоў молада зазелянеў. Пасярэдзіне альтанкі стаяла мармуровая дзеўка з адбітым вухам, і па твары яе поўз слімак. Яноўская паглядзела на яе і сумна ўсміхнулася:

- Вось так і мы. Брыдота запусцення наша жыццё. Вы казалі, тто не зусім верыце ў тое, тто гэта здані. Я з вамі не згаджаюся. Але хоць бы і так - тто мяняецца? Ці не ўсё адно, ад каго пакутаваць, калі пакутаваць трэба, трэба скупляць грахі.

- Вы іх скупілі гэтымі двума гядамі, - пачаў я. Але яна не слухала мяне.

- Людзі грызуцца, як павукі ў банцы. Шляхта пяміряе. Калісьці мы былі моцнымі, як камень, а зараз мы... ведаеце, калі раскалоць камень са старога будынка, у ім будуць слімакі. Невядома, чым яны там ж^івяцца, але варта стукнуть такі камень, як ён разваліцца. Так і мы. I няхай стукаюць хутчэй.

- I не шкада вам гэтай прыгажосці? - павёў я рукою вакол сябе.

- Не, толькі б хутчэй. Я, наогул, даўно гатова знікнудь разам з гэтым гняздом і не шкадавала б ні яго, ні сябе. Але з некаторага часу я заўважыла, што мне робіцца трошкі шкада жыцця. Напэўна, яно не такая дрэнная штука, як я думала. Напэўна, і ў ім ёсць сонца, сябры, пушыстыя дрэвы, смеласць і вернасць.

- Гэта вельмі добра, што вы так думаеце.

- Не, гэта вельмі дрэнна. У сто разоў горш памірадь, любячы жыццё, ніж так, як я меркавала памерці раней. Раней жах быў звыклым станам маёй душы, зараз ён ператвараецца ў штосьці такое, чаму няма наймення, чаго я не жадаю. І ўсё таму, што я пачала трошкі верыць людзям. Не трэба гэтай веры, не трэба надзеі. Лепей так, як раней. Гэта і спакойна.

Мы памаўчалі, яна нахіліла сабе на калені жоўтую напаўабляцелую галінку клёна і гладзіла яе.

- Людзі не заўсёды хлусяць. Я вельмі ўдзячна вам, пан Беларэцкі, за гэта. Вы павінны мне прабачыць, я чула вашу размову са Свеціловічам, чыстай, добрай душой, адзіным, акрамя вас ды, можа, яшчэ дзядзькі, чалавекам у гэтай акрузе. Дзякую за тое, што не паўсюль на зямлі людзі з плоскімі галовамі, тоўстым чэрапам і чыгуннымі мазгамі.

- Дарэчы, пра Дубатоўка. Як вы лічыце, ці не павінен я адкрыцца яму, каб разам узяцца за выкрыццё гэтай поскудзі?

Веі яе ўздрыганулі.

- Не трэба. Гэты чалавек трыста разоў даказваў сваю адданасць і вернасць нашаму дому, ён добры чалавек, ён не даў Гарабурдзе падаць да сыскання наш вэксаль яшчэ пры бадьку і зрабіў гэта не зусім дазволеным шляхам: вызваў яго на дуэль і сказаў, што ўсе сваякі яго будудь вызываць Гарабурду да таго часу, пакуль справа не скончыцца для яго дрэнна. Але менавіта таму я і не жадаю, каб ён умешваўся. Ён занадта гарачы, дзядзечка.

Вочы яе, прамяністыя і ціхія, заблішчалі раптам.

- Пан Беларэцкі, я даўно жадала сказаць вам нешта. Пасля ўчарашняй нашай размовы, калі вы кляліся, я зразумела, што чакаць нельга. Вы павінны пакінудь Балотныя Яліны, пакінудь сёння, самае позняе заўтра, і ехадь у горад. Хопіць. Адспявалі скрыпкі. У свае правы ўступае смерць. Вам няма чаго рабіць тут. Едзьце. Пакіньце гэты забруджаны стагоддзямі дом, гнілых людзей, іхнія злачынствы таму, што да іх пасуе: ночы, дажджы. Вы занадта жывы для гэтага. І вы чужы.

- Надзея Раманаўна! - залямантаваў я. - Што вы кажаце! Мяне ўжо называлі тут чужынцам. Ці мог я чакакадь, каб і з вашых вуснаў даляцела да мяне тое самае жорсткае слова? Чым я заслужыў яго?

- Нічым, - суха сказала яна. - Але позна. Усё на свеце позна прыходзідь. Вы занадта жывы. Ідзіце да свайго народа, да тых, хто жыве, галадае і смяецца. Ідзіде перамагадь. А мёртвым пакіньце магілы...

Я раззлаваўся да непрытомнасці:

- А вы не мой народ? А гэтыя людзі, запалоханыя і галодныя, гэта не мой народ? А Свеціловіч, якому я павінен буду здрадзідь, гэта не мой народ? А гэтыя праклятыя Богам балоты, дзе чыніцца мярзота, гэта не мая зямля? А дзеці, якія плачуць уначы, пачуўшы пошчак капыт дзікага палявання, якія дрыжадь ад жаху ўсё жыццё, гэта не дзеці маіх братоў? Як вы смелі нават прапанаваць мне такое?!

Яна ламала рукі:

- Пане Беларэцкі... Няўжо вы не разумееце, што позна абуджаць да жыцця гэтую мясцовасць і мяне? Мы стаміліся спадзявадца, не абуджайце нашай надзеі. Позна! Позна! Няўжо вы не разумееце, што вы адзін, што вы нічога не зробіце, што пагібель ваша - гэта будзе жахліва, гэта будзе непапраўна! Я не дарую сабе гэтага. О, каб вы ведалі, якія гэта жахлівыя здані, якія ненажэрныя да чужой крыві!

- Надзея Раманаўна, - сказаў я холадна, - ваш дом -моцная крэпасць. Але калі вы гоніце мяне, я пайду ў менш надзейную, але не пакіну гэтай мясцовасді. Зараз трэба або памерці, або перамагчы. Памерці - калі гэта здані. Перамагчы -калі гэта людзі. Я не паеду адсюль, не паеду нізавошта на свеце. Калі я перашкаджаю вам - іншая справа. Але калі ваша просьба выклікана толькі тым, што вы баідёся за мяне, не хочаце рызыкаваць маёй скурай, - я застаюся. Урэшце, гэта мая скура, і я маю поўнае права карыстацца ёй, як сам захачу. Разумееце?

Яна паглядзела на мяне разгублена, са слязьмі на вачах.

- Як вы маглі нават падумаць, што я не хачу бачыць вас у гэтым доме?! Як вы маглі падумаць? Вы мужны чалавек. Мне спакойна з вамі. Мне, нарэшде, добра з вамі, нават калі вы такі грубы, як зараз былі. Шляхцід так не сказаў бы. Яны такія гжэчныя, вытанчаныя, так хаваюць свае думкі. Мне так апрыкрала гэта. Я хачу бачыць вас у гэтым доме, я толькі не хачу бачыць вас такім, як учора, або...

- Або забітым, - падхапіў я. - Не хвалюйцеся. Больт вы мяне такім не пабачыце. Зброя са мною. I зараз не я ад іх, а яны ад мяне будуць бегаць, калі хоць кропля крыві ёсць у іхніх бясплотных жылах.

Яна ўстала і пайтла з альтанкі. Ля самага ўвахода пастаяла хвіліну спіной да мяне, павярнулася і, гледзячы ўніз, сказала:

- Я не хацела, каб вы рызыкавалі жыццём. Вельмі не хацела. Але пасля ватага адказу я думаю пра вас у сто разоў лепт. Толькі вельмі сцеряжыцеся, Беларэцкі. Не зябывайце нідзе зброі. Я... вельмі рада, тто вы не паслухаліся мяне, не вырашылі ехаць. I я згодна з вамі, тто людзям трэба дапамагчы. Мая небяспека - глупства, але інтыя людзі - усё. Яны, можа, тут больт вартыя шчасця, чым тыя, на сонечных раўнінах, бо яны больт пакутавалі ў чакянні яго. I я згодна з вамі: ім трэба дапамагчы.

Яна пяйтла, а я ятчэ доўга сядзеў і думаў пра яе. Я быў уражаны, сустрэўты ў гэтым балоце такую высакароднасць і прыгажосць душы.

Вы ведаеце, як падвышае і ўзмяцняе чалавека веданне таго, што на яго нехта пакладяецца, як на кяменны мур. Але я, відаць, дрэнна ведаў сябе, бо наступная ноч належыць да самых жахлівых і непрыемных успамінаў майго жыцця. Год дзесяць пасля я, прыпамятаўшы яе, мыкаў і стагнаў ад гяньбы, і жонка пыталася ў мяне, што са мною здарылася. I я ніколі, аж па сённяшні дзень, не распавядаў пра гэтую ноч і мяе думкі нікому.