Апавяданне

Бухта ляжала у чорных, мертвых сопках, як іртутнае, цьмянае люстра. Спалі на гэтым люстры глухія і насцярожаныя цені караблёў. Злева, досыць далёка, дагарала сузор’е горада, самы край гэтага сузор’я, бо цэнтр ягоны хаваўся за мысам, там, дзё бухта рабіла калена. Справа, у горле заліва, размерана ліў святло маяк, і тады ад яго вострай зоркі цягнулася па вадзе проста да Сцяпана Дубаўца амаль нерухома сцежка.

Ваду цяжка было назваць штылявою. Вада была проста мёртвай. Мёртвая, як гэтая сакавіцкая прыморская ноч. Як цемра.

Тое цямноцце толькі зрэдку ўспорвалі ўспышкі рацьера: караблі нібы скардзіліся адзін-аднаму, што вось вакол ноч, золь і самота, што кілі іхнія дранцвеюць і дубеюць у ледзяной вадзе.

Ды яшчэ рухаліся ад карабля да карабля белыя агеньчыкі на шлюпках. Мігцелі, як зоркі.

«Камандзіры з нарады,— падумаў Дубавец.— Нічога сабе гамарня была. Да трох ночы...»

Ён прыкурыў ад недакурка новую папяросу і выпусціў недакурак. Пачуў, як коратка шыкнула ўнізе, нібы нехта сказаў «цс-с» — і ўсё вакол, сапраўды, заглухла цяжка і сонна: увесь сусвет заторкнуў вушы ватай.

Стаяла ціша. Толькі зрэдку над вадой спявуча стагналі, пераклікаліся карабельныя склянкі. Нібыта крыху надтрэснутымі ўдарамі. А пасля змаўкалі, і нямота, яшчэ больш глыбокая, зноў павісала над вадой.

У гэтыя перадсвітальныя гадзіны мічман Сцяпан Дубавец усе апошнія месяцы адчуваў дзіўную, шчымлівую, у чымсьці нават прыемную тугу. Быццам на некалькі хвілін нейчая жорсткая рука адпускала сэрца. Нібы нейкі цёплы дождж зрошваў на хвіліну ягоную закарэлую, счарсцвелую душу. I рабілася на імгненне лягчэй жыць, і нібы маячыў наперадзе цень нейкай надзеі, і, здавалася, не ўсё да канца яшчэ перажыта і страчана ў душы.

Лёгкі туман на вяршынях сопак. У слабым свячэнні зор ён крыху адлівае жаўтаватым і залацістым. Нішто не шкодзіць думцы.

У дзённай сумятні так рэдка ўдаецца думаць. А з гадамі жаданне думаць ўсё мацнее. I, напэўна, таму ўсё мацнее бяссонне.

Волкі пах марской сакавіцкай вады.

Шкада, што нельга доўга стаяць... Вільгаць... Адразу пачынаюць стагнаць старыя рубцы, пераломы і шнары... «Мінёр памыляецца адзін раз»... Глупства якое!.. Дурдола нейкая выдумала прыказку, а сотні ёлупаў паўтараюць! Сколькі разоў даводзілася яму бачыць жахлівае, смыротнае полымя, сляпучую ўспышку выбуху на больш ці менш блізкай адлегласці. Рассечаная шчака. Шнар перасек лоб. Зламаная рука і ключыца ў такую золь кожны раз ныюць і чуваць асколькі ў правым сцягне і левай назе — апошні падаруначак вайны, якая для іншых скончылася чорт ведае калі, а многія нават не памятаюць пра яе, не ведаюць яе.

I гэта ўсяго ў трыццаць дзевяць год. Урэшце, чаму «ўсяго». Жэня не лічыла, што гэта «ўсяго». Знікла. Дый што ёй было ў чалавеку, які ледзь не ўдвая старэйшы за яе. Непрыгожы, як грыбзон. Ну і з асветаю, як з мордай. Не фантан асвета, скажам прама. Асвета мічмана, які сівее. А што можна было зрабіць? Спачатку эвакуацыя, пасля бездамоўе і швэнданні паўсюль, таму што бацькі памерлі, не вынеслі. Платформы з зялёным жытам. Нават у чужых гародах краў. Пасля так званы «сын карабля». А пасля знайшоў братоў. А братам гэтым без яго не вывучыцца было б, не ўстаць на ногі. Так вось і ажаніцца не надумаў. А калі прайшло тое, два гады назад... А, што там!

...Так, не песціла жыццё. Да ўсяго саматугам, то што дзівіцца, што вырас бандураю. Ведаў, што многіх маладзейшых — і матросаў, і з тых, што ў некаторых чынах — ад яго верне. Верне ад сухасці служакі, ад маўклівасці, ад грубай рэзкасці, ад звычкі чапляцца за кожную дробязь. Ну і чорт з імі! Базікалам затое не быў, па бабах залішне не бегаў, па корчмах не бахусаваў.

У глыбіні душы ён ведаў, што для самапавагі гэтага мала. Ганебна мала. А ўжо для такіх дзяўчат як Жэня — і пагатоў.

...У адмірала Ахотнікава была фенаменальная памяць на абліччы, імёны, факты жыцця падначаленых. У многіх і многіх соцень камандзіраў, старшын, матросаў ён памятаў, нават, імёны па бацьку жонак, і колькі дзяцей, і калі праштрафіўся, і калі, наадварот, быў адзначаны. Дый хто ўрэшце не ведаў яго, Сцяпана Дубаўца, які са сваіх амаль сарака гадоў дваццаць восем на караблях, з таго самага дня, калі ўзялі яго, беспрытульнага, на тральшчык юнгам, «сынком». I вось ён аднойчы выпадкова пачуў, як Ахотнікаў у канфідэнцыйнай размове сказаў пра яго, Дубаўца:

— Служыць аж занадта старанна.

А што заставалася рабіць яму, Дубаўцу, калі акрамя гэтага ды яшчэ нескладанай сталярскай работы ў доме, «для душы», ён амаль нічога не ўмеў. Дый служыць «занадта старанна» нельга. Глупства гэта, хаця і адмірал сказаў.

А Ахотнікаў тады яшчэ прыбавіў:

— Не прывёў бы тады лёс на карабель — быць бы яму старшынёй нейкага калгаса. Такога сабе моцна і ўстойліва сярэдняга. Уся матчастка ў поўным парадку. Людзі жывуць, нібы ў хрыста за пазухай. Начальства не ездзіць, давярае. Журналісты таксама, бо лаяць няма за што, а і хваліць дужа — таксама. I, вось глядзіце, мы суседзі, я сам бранскі воўк, а ні Балтыка, ні Поўнач, ні тутэйшыя мясціны з яго ніколі не выбілі і не выб’юць магілёўскага мужыка... Палова слоў, палова фраз — адтуль. А ён і жыў там без году тыдзень, дзесяць гадоў, ды ў водпуск часам наязджаў. Гэта як зразумець, га?

Памаўчаў. Потым далей:

— I вось што цікава, капітан, я такіх дактароў навук нават ведаў. Гэта ўжо ад натуры. Бываюць такія, што й тры ўніверсітэты ім не памогуць. Ні французскі, ні рускі, ні нямецкі. Непрабівальныя мужыкі. У мяне знаёмы быў, таксама сусед, з-пад Барысава, з пад Студзёнкі. Ну, той, дзе на Бярозе Напалеон армію пагубіў. Доктар навук, адзін з лепшых матэматыкаў у саюзе, галава, тры гады ў Індыі выкладаў, некалькі моў, у прыватнасці, англійскую ведае. А «thе» ў яго ўсё адно як «дзе» гучыць, і думае ўсё роўна па-барысаўску. Ведаеце, што ён зрабіў, калі яго ў Парыж паслалі? Гуляў, убачыў калону Напалеона і з гэткім першабытным гумарам спытаў: «Што, падла, помніш Бярэзіну?»

Адмірал з капітанам засмяяліся і адышлі. Ды ён і без таго даведаўся зашмат. I хаця параўнанне з доктарам, які выкладаў у Індыі, лесціла Дубаўцу, у душы нешта ўсё ж варухнулася. Не зусім прыемна. Што зробіш, калі галовы ва ўсіх розныя: у адмірала, капітана, доктара і ў яго? А значыцца, розны лёс. Той жа капітан Кулінчанка — Дубавец ведаў гэта — сказаў пра яго аднойчы так:

— Усё ў яго будзе ў ажуры. I тэхніку зберажэ, і людзей... да пэўнай мяжы. Наколькі гэта прадугледжана. Бадай што і не болей. А людзі гэта адчуваюць.

Мічман у глыбіні душы таксама адчуваў спразядлівасць гэтых слоў. Усе так лічылі.

Ён зноў закурыў і, моршчачыся, пацёр ключыцу.

«I ўсё ж ён так і дажыве свой век на караблях, бо куды ж яшчэ? Карабель узяў яго тады, у вайну, калі ён, Сцяпан, паміраў з голаду. Узяў «сурова», бо разумеў, што бэсціць дарэмна нельга. Абразіцца хлопец: вайна. Не дзіця ж. У свае дванаццаць бачыў, што і сталаму хапіла б. Але і свавольства рознага, накшталт «прадзьмуць макароны на камбузе», або «прынесці вядро сухой пары з машыннага аддзялення» таксама не было. Нельга: «сынок».

I ён прывык лічыць карабель адзінай суцэльнай істотай. Ад бака да юта з усімі машынамі, людзьмі, тралам гэта быў нібыта суцэльны арганізм, у якім кожная частка «неўзаемазамяняльяая».

Любоў да людзей ён пераносіў на ваенную службу ўвогуле, бо людзі былі часткай гэтай службы, магчыма, лепшай. Ды і пра тыя мясціны, адкуль ён паходзіў, як здавалася яму, ніколі не думаў. Праўдзівей, думаў...

Ну, так, ён, вядома ж, помніў цёмныя ад часу дошкі столі і сучкі ў іх, якія можна разглядаць гадзінамі, лежачы на печы, помніў, як цягнуцца ўздоўж цвёрдай сцежкі белыя бярозы і замшавыя асіны, як залацее за імі мора лубіну. Часам яго цягнула туды, у водпуск. Але што з таго? Цяпер над ім была снежная столь каюты, а замест залатога мора — свінцова-сіняе, колеру «прускага блакіту», як не зусім дасціпна сказаў аднойчы «карабельны мастак», мінёр Анатоль Каня. Зямляк, «зямеля», як тут казалі, толькі што не з Магілёўшчыны, а аднекуль ці то з-пад Слоніма, ці з-пад Шчучына.