— I крычаць «горка», — сказаў Алег.

— 3 мяне хопіць, — Зіна падышла да паліцы з кнігамі. — Колькі іх у вас, Алесь Мікалаевіч! — Зіна выцягнула са стоса кніг часопіс. — Нават «Апельсіны з Марока»!

— У мяне ад іх такое ўражанне, быццам не апельсін з’еў, а лімон, — Алесь нават скрывіўся, нібы сапраўды пасмакаваў лімон.

— Ну і дарэмна, — заступіўся за аповесць Алег. — Там нашы хлопцы. Сапраўдныя. Яны добраахвотна паехалі ў Магадан. Той самы Магадан, які нядаўна быў страшным месцам.

— Алег, не рвіся ў бойку. — Алесь загаварыў мякка, стараючыся пераканаць. — Героі Джэка Лондана таксама добраахвотна перакапалі Кландайк. Справа не ў тым, сам ты паехаў ці не. Важна, які ты, якія твае думкі, чым тлумачацца твае ўчынкі. Героі гэтых «Апельсінаў» нібы сапраўды робяць усё, ці амаль усё, правільна. А за душой у іх нічога няма. Мне бліжэй Паўка Карчагін. Яму, напэўна, было цяжэй будаваць вузкакалейку пад Харкавам, чым тым апельсінавым хлопцам з вышэйшай адукацыяй нешта такое не зусім выразнае рабіць у тайзе, недзе на ўскраі нашай зямлі. Я не разумею, чаго яны хочуць, чым жывуць, ці ёсць для іх што святое на свеце, за што яны, не задумваючыся, аддадуць сваё жыццё.

— Але такія паміралі ў вайну, — запярэчыў і Сямён.

— Такія, д'ы не зусім. Успомніце хаця б маладагвардзейцаў.

Госці неўзабаве пачалі развітвацца. Алесь праводзіў іх уніз, да выхаду. Потым яшчэ доўга стаяў на ганку, падставіўшы разгарачаны твар свежаму ветру. «Харошыя хлопцы», — думаў ён пра іх.

XV

Сямён усю дарогу маўчаў, безуважны да размовы, якую вялі хлопцы. Але калі Пракоп назваў імя Баравіка, Сямён схамянуўся. Вось хто вінаваты, што Зіна раптам аддалілася ад яго. Гэта Баравік прыдумаў каву, літаратурную спрэчку, каб падкрэсліць сваю перавагу над ім, Сямёнам. Нездарма Зіна прасядзела ўвесь вечар прыціхлая, задумлівая... Баравік зноў становіцца яму насуперак дарогі.

— Шкада Алеся Мікалаевіча,— даказваў Алег Пракопу,— хліпкі ён побач з Булаём, хоць праўда на ягоным баку.

Гэта было ўжо занадта. Сямён ускіпеў, загарачыўся:

— Твой Баравік толькі прыкідваецца прастачком. Але Булай яго раскусіў.

— Эх, Сямён, Сямён,— сказў Пракоп,— ты, можа, думаеш, што ў яго нешта ёсць да Зіны...

— Ты што гаворыш, што? — ад таго, што Пракоп разгадаў яго думкі, Сямён разгубіўся.

— Закаханыя лаюцца — толькі мілуюцца, — паспрабаваў пажартаваць Алег.

Сямён крыху супакоіўся.

— Як хочаце,— сказаў ён,— а я не давяраю Баравіку. Скажаце, што ён маю прапанову прабіваў. Дык, па-першае, гэта было яму самому выгадна. А па-другое, і Булай не дурань.

— Не спяшайся, Сямён,— сказаў Пракоп.— Мне Алесь Мікалаевіч падабаецца. Шчыры ён.

— Прысуд зроблены і абскарджаны быць не можа,— Алег здзёр з галавы кепку, памахаў ёю перад сябрамі і, адчыняючы дзверы, сказаў:—Прашу вас, сеньёры! Між іншым, мсье Дзікун, вы ведаеце, што сказаў старажытны мудрэц? Старажытны мудрэц сказаў: «Лепш думаць добра, чым дрэнна».

Сямён можа і хацеў думаць пра Баравіка добра, але не мог. Ён паспрабаваў папракнуць Зіну за безуважнасць да яго, як раптам яна раззлавалася.

— Зіна, супакойся,— Сямён ужо быў не рады, што зачапіўся.— Мы ж хутка ажэнімся.

Зіне не вельмі падабаліся напаміны пра хуткае вяселле:

— Калі хочаш ведаць, дык таго вяселля можа і не быць.

— Апомніся...— пабялеў Сямён, я ўжо бацькам напісаў.

Ужо зусім спакойна, нават ласкава яна загаварыла:

— Даруй, Сеня. Я не мела права табе грубіць. Я павінна была сказаць табе даўно... Я не люблю цябе і ніколі не буду любіць. Не шукай вінаватых. Вінаватая толькі я адна.

Каб Зіна не сказала апошніх слоў, Сямён бы яшчэ сумняваўся. Цяпер жа ён ведаў, чыя тут віна. Ён пайшоў да Булая. Хацелася раскрыць сваю душу, знайсці спачуванне.

— Васіль Міхайлавіч, цяпер мне не патрэбен пакой. Помніце, я вас прасіў, — Сямён быў разгублены.

— Да цёшчы рашыў? — Булай не адразу эразумеў яго.— Чакай, чакай, што здарылася?

— Не будзе ў нас вяселля. Зіна сказала.

— Хэ! Гэта яна, каб падражніць. За цябе любая дзеўка пойдзе.

— Нічога вы не ведаеце. Яна другога кахае. Баравіка.

Булай ледзь не падскочыў. Гэтага яшчэ не хапала. Такі, здавалася, сціплы. А бач ты! Дзеўкам галовы круціць, хлопцам каханне разбівае. Хіба Дзікун цяпер будзе працаваць, як раней? Ну, чакай, Баравік, гэта табе не пройдзе. А Сямёну сказаў:

— Дзякуй, што да мяне за падтрымкай прыйшоў. Цаню твой давер. Дзеўку не вернеш.— Булай развёў рукамі, падміргнуў, маўляў, сам разумееш — тут справа тонкая.— А на Баравіка ўправу знойдзем.

— Я не за гэтым,— Сямёну стала сорамна, нібы ён сапраўды прыйшоў жаліцца на Баравіка,— я ад пакоя хацеў адмовіцца. Мо каму больш патрэбен.

— Джэнтэльменства — рыса пахвальная. Але гэта не твае клопаты. Не бойся. Я ўсё разумею.

Ад Булая Сямён пайшоў з адчуваннем, што здарылася нешта брыдкае, прыкрае, агіднае.

XVI

Набліжалася свята. Булай раз-пораз падыходзіў да вялікага аркуша паперы, што быў прымацаваны да сценкі. Заклаўшы рукі за спіну, задаволена пазіраў на графік, дзе чырвонай, сіняй, зялёнай і чорнай лініямі адзначалася, як выконваюць участкі, змены і цэх дзённыя і месячныя заданні, план па наменклатуры. Графік не выклікаў трывогі. Здаралася, становішча было горшае, але выкручваліся. А зараз дык нават можна будзе заткнуць рот усім крыкунам і малаверам.

Пачуўшы, што на двух участках выйшлі са строю станкі, а Баравік зноў адважыўся на папераджальны рамонт, Булай палічыў гэта за асабістую абразу. Толькі бліскучы поспех у перадмайскім спаборніцтве мог памагчы ўратаваць цэх ад падзелу. I вось цэх не дадае за змену пяцьдзесят дэфіцытных размеркавальных валоў. Раней наўрад ці адважыліся б спыніць станкі. А цяпер з лёгкай рукі Баравіка пайшло.

На аператыўцы Булай даў волю свайму гневу.

— Браць ад абсталявання ўсё, што яно можа даць, і нават больш. Такі мой загад. Вось на вашых вачах падпісваю, — росчыркам сіняга алоўка ён паставіў адмысловую закавычку на аддрукаваным на машынцы загадзе, паказаў яго прысутным.— Спыняць станкі можна толькі па майму пісьмоваму дазволу. Ніякіх прафілактычных, папераджальных і таму падобных рамонтаў.

— Папсуем абсталяванне. Яно вельмі знасілася,— ціха падаў нехта голас.

— Бяру адказнасць на сябе! — Булай ганарліва ўзняў галаву.

— На маім участку, дарэчы, два балансіровачныя і два шліфавальныя ледзь ліпяць,— устаў Алесь.

— Гэта не ў вашу карысць, — насмешліва і спакойна адказаў Булай.

— Калі не зрабіць бягучы рамонт, яны праз дзень-другі паламаюцца.

— Калі паламаюцца,— падхапіў Булай,— я звольню вас з работы.

— Вельмі много прыйдзецца звальняць,— кінуў рэпліку начальнік суседняга з Алесевым участка.— У мяне станкі не лепшыя. Заўсёды гонім, гонім, а пра абсталяванне хай дзядзька думае? Так?

— Вы што, згаварыліся? Вы мне план зрываеце. Перадмайскі! Гэта ўжо не проста халатнасць. Гэта палітычная слепата,— Булаю не хапала паветра, ён не мог ні гаварыць, ні аддыхацца.

— Васіль Міхайлавіч,— Алесь падаўся бліжэй да стала,— паглядзіце на справу з гаспадарчага, нарэшце, з дзяржаўнага боку. Аўралы ў нас штомесяц. Здарылася тое, што трэба было чакаць. Але не самае горшае. Мы яшчэ здолеем папярэдзіць аварыі. I план выканаем. Ніхто з нас рукі не складзе, пакуль не зробім.

Яго падтрымалі.

— Дзякую, дзякую! Мяне ўжо і вучыць можна,— Булай, нарэшце, сеў, загаварыў, ківаючы на кожным слове галавой.— Сваю віну на мяне не пакладзеш. За абсталяванне адказвае майстар. Але не кожны падрыхтаваны да адказнасці. Я лішні раз пераконваюся, што перабудова структуры цэха наспела. Начальства паменшае. Затое будзе яно разумнейшае, за інтарэсы дзяржавы зможа пастаяць.

Алесь запальчыва крыкнуў:

— Пакуль я майстар — не дазволю ламаць станкі!

Булай не звярнуў на яго выкрык увагі.

— Прашу пазнаёміцца з загадам,— нібы Алеся не было тут, сказаў ён,— і пацвердзіць гэта подпісам. Усім прысутным. Распішыцеся там, у сакратара.