Киэһэ борук-сорук буолуута үөрүн күөйэн, дьон айманар сирдэрин диэки чугаһаан, чуҥнаан көрбүтэ. Арай ол сырыттаҕына, ханна эрэ хатан иһиирии иһиллибитэ. Көрбүтэ – доҕоро Лэкиэс били уһун сиэллээх икки атахтааҕын кытары сиэттиһэн, халдьаайы сыырын үрдүнэн хааман иһэллэр эбит. Туоһахта үөрүн сиэллээх биэтигэр хаалларан, Лэкиэстээх диэки сиэлэн бураллаҥнаабыта. Сыыры сыыр диэбэккэ, чэпчэкитик дугунан, Лэкиэскэ утары сиэлэн тиийбитэ. Сэгэйик толлон Лэкиэһин кэтит көхсүн кэннигэр сыстыбыта. Туоһахта Лэкиэс сирэйигэр бу сырыыга истиҥ мичээри көрбөтөҕө. Иччитэ хайдах эрэ кэри-куру туттан турара. Туоһахта сылаас хоҥоруутунан Лэкиэс санныгар сыста түһэн сытырҕаталаан ылбыта. Иччитин кэннигэр сыстан турар Сэгэйиги сөбүлээбэтэхтии иҥэрсийэн, кулгааҕын ньылатан ылбыта. Лэкиэс Туоһахтатын уоскутан хоҥоруутуттан, моонньуттан таптайталаабыта, имэрийтэлээбитэ уонна киһилии кэпсэтэн барбыта. Сэгэйик соһуйуон иһин, Лэкиэстээх Туоһахта тугу эрэ өйдөһөр курдуктара, кинилэри туох эрэ көстүбэт ситим бэйэ-бэйэлэригэр тардыһыннарара.
– Чэ, нохоо, Туоһахтаа, мин ыраах сэрии диэннэригэр, төрөөбүт дойдубутун көмүскүү, аттанан эрэбин. Эн дьэ холкуос үөрүн үчүгэйдик көрө-истэ сырыт. Үлэ тириир түгэнигэр күүһүҥ-уоҕуҥ кыайарынан дьүккүйээр дуу. Биһиги ол суостаах сурахтаах дойдуга хайа кыалларынан туруулаһан көрүөхпүт… – ити курдук бу эдэр сүрэхтэр бэйэ-бэйэлэрин кытары сэмэйдик бырастыыласпыттара.
Сэгэйик Лэкиэһин кэтит түөһүгэр ыга сыстан уһуун-уһуннук саҥата суох тураахтаабыта. Бу Орто дойдуга саҥа олох аартыгар иккиэн сэргэстэһэ, сарын-сарыннарыттан өйөнсөн хаамсыах буолбут доҕоро, Лэкиэһэ, ыра санаатын ытата хаалларан, сарсын сарсыарда ыраах аттаныахтааҕа. Сэгэйик эһэтэ: «Сэрии диэн ынырык, хааннаах кыргыс толооно, онтон бүтүн ордон эргиллэр аҕыйах», – диэбитин сүрэҕэр ыттара истибитэ. Лэкиэс эмиэ хараастара да, эр киһи буолан бэйэ бодотун тардынан дьиппиэнник туттара. Ол, арааһа, кыргыс үтүргэннээх түҥ үйэлэригэр буспут-хаппыт өбүгэтин хаана тымырыгар сүүрэриттэн эбитэ дуу, хайдах эрэ сэрииттэн толлубат этэ. Ити курдук, олус аймаммакка, эдэр дьон сиэринэн сэмэйдик бырастыыласпыттара. Ону уйгуурдумаары, бэл, кумаар да дыыгынаабат курдуга.
Күнүскү ыам саҕана били байыаннай таҥастаах киһи кэлбитэ. Холкуос дьоно, кыралыын-кырдьаҕастыын бары, хонтуора иннигэр мустубуттара. Байыаннай таҥастаах киһи чуор куолаһынан бэбиэскэ туппут, маҥнайгы хомуурга сэриигэ барааччылары биир кэккэҕэ туралларыгар бирикээстээбитэ. Хаалааччылар суугунаһан ылбыттара, саха сиэринэн улаханнык аймаммакка, уоланнарын хараастыбыт харахтарынан көрөн турбуттара. Лэкиэс ийэтэ саҥата суох былаатын төбөтүнэн хараҕын уутун сотто турбута. Лэгиэн уолун эрдээх сирэйин көрөн, уоскуйа санаабыта. Лэкиэс саастыылаахтарыттан арыый өндөс, кэтит дараҕар сарыннаах, салгын сиэн хараарбыт сирэйигэр уоттаах харахтара чаҕылыһаллара. Сэгэйик харахтарыгар санньыар санаа, долгуйуу, Дьылҕа Хаантан Лэкиэһин көмүскүүрүгэр ааттаһыы көстөрө. Холкуостарын бэрэссэдээтэлэ тыл эппитэ, бары да саҥата суох, санааҕа хам баттатан иһиллээн турбуттара. Байыаннай таҥастаах киһи сэрии туһунан кылгас иһитиннэрии оҥорбута. Ньиэмэс халабырдьыттара сэрэтиитэ суох сидьиҥник саба түһэн улахан өлүү-сүтүү тахсыбытын, ол эрээри Сэбиэскэй Кыһыл аармыйа Иосиф Виссарионович Сталин салалтатынан күүстээх утарсыыны оҥороллорун туһунан иһитиннэрбитэ. Кыһыл аармыйа күүстээҕин, өстөөҕү сотору уодьуганныаҕын туһунан эрэннэрбитэ. Онно дьэ бу эдэр буойуннар бэриниилээхтик сулууспалыахтаахтарын тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ. Өссө «Коммуна суола» холкуостарын бэрэссэдээтэлэ Лэгэнтэй Мааркабыс Нохуоккун хоһуун үлэһиттэрин уоттаах сэриигэ хорсуннук охсуһан, сахалар ааттарын түһэн биэрбэккэ, кырыктаахтык кыргыһалларыгар алгыс тылын эппитэ. Дьэ ол кэнниттэн байыаннай таҥастаах киһи доргуччу хамаандалаан, сэриигэ барааччылар аттарын миинэн, аарыктаах айан суолун тутуһан, дьулурҕатык айанната турбуттара.
Лэгиэн сэриигэ барааччылары, сахалыы сиэринэн улаханнык аймаммакка, дьиппиэнник атаарбыта уонна ыраатан эрэр уоланнарга туһаайан:
– Саалаахтан самнымаҥ, охтоохтон охтумаҥ, – диэн алҕыы хаалбыта. Атаарааччылар, Лэкиэс ийэтэ былаатынан ыраатыахтарыгар дылы далбаатыы турбуттара. Бу уоттаах сэрии соҕотох уоланын туох-хайдах көрсүөн, тугу-тугу тускулуон саныан да куттанара. Сэгэйик ытаан дьолтойбут хараҕа кыыс оҕо килбик иэйиитин кэрэһилиирэ. Барыларыттан үөһэ уонна уһуннук кини эрэ былаата ыраахтан туртаҥныыра.
Сэриигэ аттанааччылар хас да биэрэстэни барбыттарын кэннэ, Лэкиэс Туоһахтатын үөрэ ыраах алаас үрэҕин уҥуор сылдьаллара көстүбүтэ. Айанньыттар аттара кистээн дьириһиппиттэрэ. Лэкиэс Туоһахтата сиэлэ бураллаҥнаан үөрүттэн көҥөнөн үрэх кытылыгар диэри сиэлэн кэлбитэ. Тыалга үрэллэҥниир көҕүлүн аннынан хатааһын чолбонун курдук уоттаах харахтарынан айанньыттары чочумча одуулуу турбахтаан баран, иһин түгэҕиттэн эҥсэн улаханнык кистээн дьырылаппыта. Лэкиэс сүрэҕэ мөҕүл гына түспүтэ. Кини кутун туттарбыт Туоһахтатын: «Аны көрүөм дуо?» – диэн санаа үүйэ-хаайа туппута. Ону сэрэйбиттии, Туоһахта сииктээх таныыларынан сыт ыла-ыла, кистии-кистии, үрэҕи кыйа сэриигэ барааччылар субурҕаларын сайыспыттыы, сиэлэн атаарбыта…
ААРА АЙАҤҤА
Лэкиэстээх биир нэһилиэктэн тохсуо буолан ыҥырыллыбыттара. Ол курдук бары тутуспутунан, оройуон киинигэр байыаннай хамыыһыйаны ааспыттара. Оччотооҕу күөгэйэр күннэригэр сылдьар эр бэртэрэ, тоҥ маһы булгу тардыах курдук, бөҕө-таҕа көрүҥнээхтэрэ, от-мас үлэтигэр эриллэн улааппыт буоланнар, эт-хаан өттүнэн чиргэллэрэ, чэгиэннэрэ. Хамыыһыйаны ааспыттарын кэннэ иккис күнүгэр, түөртүүр ыам саҕана, атын нэһилиэк уолаттарын кытары таһаҕас тиэйэр массыынанан Аллараа Бэстээххэ илдьибиттэрэ.
Массыыналар суол буорун өрө бурҕатан, күн арҕаа саҕахха тэмтэйэ санньыйыыта, Өлүөнэ эбэ үрдүк мырааныгар тиийэн кэлбиттэрэ. Өлүөнэ эбэ киэҥ, модун көстүүтэ иннилэригэр туох да куһаҕан сибикини түүйбэттии, наҕыллык уста сытара. Уҥуор ырыых-ыраах дьоллоох Дьокуускай куорат дьиэлэрэ бытыгыраһан тумарыктыйан көстөллөрө. Массыыналар аллара сыыйыллар суолунан сотору Буор Ылар диэн ааттаах сиргэ тиийэн чугас-чугас тохтообуттара. Сэриигэ барааччылары массыынаттан түһэллэригэр соруйбуттара, барыларын биир кэккэҕэ устуруойдаппыттара. Саллаат олоҕун саҥа билэн эрэр эдэр дьон саҥата суох турбуттара, арай сирэйдэрэ күн уотугар тыйыстык дьиппиэрэ кыыһан ылара. Байыаннай таҥастаах киһи арҕаа кырыктаах кыргыһыыга Сэбиэскэй аармыйа хорсуннук сэриилэһэрин, ол да буоллар өстөөх кимэн киириитэ соһуччутун уонна олус уодаһыннааҕын туһунан иһитиннэрбитэ. «Сэбиэскэй норуот чулуу уолаттара, ньиэмэс халабырдьыттарын утары биир ньыгыллык, хорсуннук туруулаһан сэриилэстэхпитинэ, кыайыы биһиэнэ буолуо», – диэбитэ. Онон бүгүҥҥүттэн ыла бары байыаннай бэрээдэгинэн, хамаанданан сылдьалларын тоһоҕолоон эппитэ. «Ким байыаннай бэрээдэги, бирикээһи толорбот, көҥүлэ суох байыаннай лааҕыртан күрээтэҕинэ, дизертир буолар уонна байыаннай кэм сокуонунан трибуналга туруо, ол аата үгүс кэпсэтиитэ суох ытыллар», – диэн дьулаан ыстатыйаны билиһиннэрбитэ. Онтон: «Вольно!» – диэн хамаанда биэрбитэ. Өссө да дөйүөрэн турар тыа уолаттарыгар: «Тарҕаһыҥ!» – диэн тылбаастаан, дьэ өй ылан тарҕаспыттара. Ити курдук сотору-сотору массыыналарынан, сорохтор атынан маҥнайгы хомуурга түбэспиттэр кэлитэлээн испиттэрэ.
Аллараа Бэстээххэ сэриигэ барааччылары биир сиргэ түмпүттэрэ, араас таҥастаах-саптаах, күөгэйэр күннэригэр сылдьар уоланнар төттөрү-таары хааман-сиимэн адаарыҥнаһаллара. Лэкиэс бииргэ ыҥырыллыбыт уолаттарыныын бары тутуһан сылдьарга сүбэлэспиттэрэ. Оннук санааларыгар да бөҕөх буоларга дылы эбит. Бары да нууччалыы билбэттэрэ улаханнык моһуоктуоҕуттан санааҕа ылларбыттара. Арай Лэкиэс син онон-манан удумаҕалатар курдуга. Взвод, рота хамандыырдарынан үөрэхтээхтэри анаталаабыттара. Онон олор салалталарыгар киирбиттэрэ.
Сарсыныгар «Красный» диэн дьоҕус борохуотунан Лэкиэстээҕи трюмҥа, палубаҕа толору симэн Даркылаахха туораппыттара. Оннук ол борохуот хаста да кырыммыта. Оттон туораабыттары устуруойдата-устуруойдата сатыы хаамтаран, куорат киинин диэки Жорницкай уулуссаҕа баар кэҥэс олбуордаах мунньар пууҥҥа аҕалтаан испиттэрэ. Нуучча, саха, араас да омуктар киһи киһитин билсибэт үлүгэрэ этэ. Киэһэ барыларын устуруойдатан баран толуу, байыаннай таҥастаах нуучча эписиэрэ сэрии туһунан кылгас иһитиннэрии оҥорбута. «Түөкүннүү уоран саба түспүт фашистскай халабырдьыттары уодьуганныахпыт, Сэбиэскэй аармыйа ньыгыл күүһэ өстөөҕү кыайыаҕа», – диэн доргуччу эппитэ-тыыммыта. «Онно, бу сэриигэ ыҥырыллыбыттар, эһиги, хорсуннук кыргыһыахтааххыт», – диэн тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ. Үгүстэр алаастарыттан саҥа тэлэһийбит, нууччалыы саҥаны бастакыларын истэр буолан, эписиэр тугу эппитин өйдөөбөтөхтөрө. Ол эрээри кини сорунуулаах сирэйиттэн-хараҕыттан туох эрэ сүдү суолталаах хамаанда бэриллэн эрэрин сүрэхтэринэн таайбыттара.
