– Ким тэрийэрий? Өспөх дуо? – Петрушка эмиэ тойонун тылын тылбаастыыр.
– Ким тэрийэрэ биллибэт. Хааннаах дапсыыр9 буолуо диэн куттанабын. Биһиги, сахалар, хаан тоҕуннаҕына, ону иэстэһэр үгэстээхпит. Былыр-былыргыттан оннук этэ. Онон эрдэ-сылла дойдулаа, бар. Ол ордук буолуо.
Бекетов, тылбаастатан баран, тугу эрэ нууччалыы саҥарталаата.
– Туох диирий? – диэн Лөгөй Петрушкаттан ыйытар.
– Тойон мин кинилэртэн куттаммаппын диир. Государь илиитэ уһун, биир хаһаагы өлөрдөхтөрүнэ, сүүс туора урдуһу өлөрүөхпүт диир. Инньэ диэн дьоҥҥор этиэҥ үһү. Биhиги куттаҕас дьон буолбатахпыт диир, – Петрушка тылбаастыы үөрэнэн иҥнибэккэ саҥарар.
– Этэрин этиэм да, киһи тылын истибэт дьон. Туох да айдаана суох баран хаалбыта ордук буолуо этэ. Бэйэтин оннугар атын киһини хааллардын. Сүбэлээн этэбин.
– Ханна да барбаппын диир, – Петрушка Бекетов этэрин истэн баран сахалыы тылбаастыыр. – Кинилэрдээҕэр ынырык өстөөҕү көрбүт киһибин диир.
– Мин сэрэттим. Эн иһиттиҥ. Куһаҕан түүлү түhээбитим. Туох эрэ буолара буолуо.
Лөгөй эппитин тылбаастатан истэн баран, Бекетов этэр:
– Твой дурной сон мне не помеха. Нам поможет бог. Все равно победим…
Лөгөй барбытын кэннэ, Бекетов түүҥҥү харабылы күүһүрдэргэ дьаһайда. Күнүс остуруок таһыгар көрсөн кэпсэтэллэр. Бекетов дьонугар Лөгөй сэрэппитин туһунан быһыта-орута эттэ.
* * *
Өрүс мууhа ыраастаммытын кэннэ, Бекетов хаһаактар уонна промысловиктар бөлөхтөрүн хоту ыытта. Кинилэр ол диэки олорор сахалартан, тоҥустартан дьаһаах хомуйуохтаахтар.
Сүүрүгү таҥнары устар буоланнар түргэнник айаннаатылар. Тыал кэннилэриттэн буоллаҕына, мачта туора маһыгар эриллибит баарыстарын түһэрэн тиирэ тардаллар. Түүннэри-күнүстэри тохтоло суох устар буоланнар, сотору Алдан төрдүн аастылар.
Бүлүү өрүс төрдүгэр тиийэн, балыктыы сылдьар нууччалары көрөн соһуйдулар. Анарааҥҥылар да соһуйдулар быһыылаах. Кытылга сыстан кэпсэтии буолла.
Ааспыт сайын Степан Корытов атамааннаах Мангазея хаһаактарын этэрээтэ Бүлүү төрдүгэр кэлэн кыстаабыта. Кинилэр Енисей хаһаактарын сөбүлээбэтэх харахтарынан көрдүлэр. Хара ааныттан хаҕыс кэпсэтии буолла. Мангазея хаһаактара: «Эһиги манна тоҕо кэллигит, барыҥ. Бу биһиги дьаһаах хомуйар сирбит», – дэһэллэр.
Бекетов дьоно онно сөбүлэммэттэр: «Лена сүнньэ барыта биһиэнэ, эһиги Бүлүү сүнньүн ылыҥ», – дииллэр. Анарааҥҥылар буоллаҕына аһара баран, Алдан эмиэ биһиги сирбит диэн турдулар. Кинилэр урут арыйбыттар үһү. Степан Корытов иирсээни күөдьүппэт санааттан: «Биһиэхэ холбоһуҥ, кыттыһан дьаһаах хомуйуоҕуҥ», – диэбитин Бекетов дьоно сөбүлэспэтилэр.
Мөккүһэн баран көбүөлэһии, анньыалаһыы буолбутугар, Мангазея хаһаактара элбэх буолан тулуппатылар. Саба түһэн охтортоон, кэлгийэн кэбистилэр. Судноларын былдьаан, сааларын-сэптэрин ылаттаан баран, төнүннэрэн, Алдан төрдүгэр аҕаллылар. «Олох утарылаһымаҥ, кураанах арыыга хаалларан, хоргутан өлөрүөхпүт!» – диэн суоһурҕаналлар дииллэр. Сүрүн куоһурдара – Ленаны биһи арыйбыппыт, эһиги кэлин кэлбиккит диэн.
Енисей хаһаактара хайыахтарай, Алдан төрдүттэн остуруокка төннөр буоллулар. Мангазея хаһаактара: «Алдан өрүс уонна Лена аллараа өттө – олоччу биһи сирбит, онно кэлэ да сорунумаҥ», – диэн сэрэттилэр.
Ити быһылааны истэн баран, Бекетов бэрт түргэнник соҕуруу барарга быһаарынна. Енисейск воеводата хайдах эмэ гынан Мангазея хаһаактара үүнэ-тэhиинэ суох барбыттарын тохтоттоҕуна табыллара буолбут. Уонна Лөгөй тойон сэрэппитэ өйүттэн-санаатыттан арахпат. Төhө да эдэр сааhыттан быhылааннаах сырыыга сылдьыбыт хорсун киhитин иhин, бу дойдуттан дьаадьыйдаҕына эрэ нус-хас утуйууhу. Кини сахаларга улахан аньыыны-хараны оҥорбутун билэр. Хаһаак сэптээх-сэбиргэллээх өстөөҕү кыргыhыы хонуутугар самнарара – чиэс-хайҕал. Оттон оҕону, дьахтары өлөрөр – саат-суут. Төhө даҕаны улахан сорук, сыал иннигэр буолтун иhин, саныырга ыарахан…
Енисейскэйгэ баран сыл устата хомуйуллубут дьаhааҕы туттарыаҕа, быhыыны-майгыны кэпсиэҕэ. Быйыл атыыhыттар аҕыйах бурдугу аҕалбыттар. Эбии бурдук ыыталларыгар кэпсэтэн көрүөҕэ.
Бекетов бэйэтин оннугар Парфен Ходырев диэн киhини хаалларан баран, төннөр кочаҕа олорсон өрүhү өксөйдө. Парфен – бояр төрүттээх бас-көс киhи. Онон кини атамаан буолара сөп.
Сахалар кэлбэт-барбат буолан, ньим барбыттара хайдах эрэ сэрэхтээх. Мангазея хаһаактара буоллаҕына, бэйэ дьоно эрээри, ардай аhыыларын көрдөрдүлэр. Хаалларбыт дьоно хайдах олороохтууллара буолла?
* * *
Атырдьах ыйын бүтүүтүгэр Саттаар Өрөөбөлүүн отторун кэбиhэн бүтэрдилэр. Быйыл от үүнүүтэ үчүгэй. Саха ыалын олоҕо дьыл хайдаҕыттан улахан тутулуктаах. Өҥ сайыҥҥа дьон үөрэ-көтө үлүмнэhэн үлэлиир. Эhиил хайдах дьыл буолара биллибэт. Саттаар эмиэ отун үлэтигэр күүскэ үлэлээн, аҕыйах хонукка аҕатын көмөлөhүннэрэн, от бөҕөнү оттоото. Быйыл кур оттоох буолсулар. Онон эhиил кураан да буоллаҕына, улаханнык оҕустарыахтара суоҕа.
Кини быйыл санаата көнө сылдьар. Нуҥнууру кытта улам чугасаhан, от үлэтэ бүттэҕинэ көрсүhүөх буолбуттара. Кыыс бэйэтэ этэн соhуппута. От үлэтэ бүппүтүн кэннэ Өрөөбөнү ыытаар диэбитэ.
Дьиэтигэр икки күн сынньанан баран, инитин кыыска ыытта. Саас көрсүбүт сирдэригэр сарсын киэhэлик кэллин диэн илдьиттээтэ. Өрөөбөҕө ким да суоҕар кыыска кистээн этээр диэн өйдөттө.
Хонон турда. Киэhэ хойукка диэри утуйбатаҕа. Оо дьэ, бүгүн барар күнэ. Кыыhы кытта көрсө барарыттан хайдах эрэ саллар. Урут оонньууга кыбыстыбакка эрэ хорсуннук барара. Оттон билигин анаан-минээн көрсө барар. Ол атын. Туох диэн кэпсэтэрэ буолла?
Саҥа сонун кэтэн дьиэттэн таҕыста. Далаhаҕа киирэн күлүгүн көрүннэ. Таарыйа сирэйин суунна. Суолга киирэн тыаны туораан, үрүйэни ааhан, били саас кыыhы көрсүбүт алааhыгар киирдэ. Көрсүөх буолбут сиригэр соруйан эрдэ кэллэ. Сэрэйбит курдук, кыыс кэлэ илик. Күн билигин даҕаны киэhэрэ илик. Тыа саҕатыгар олордо.
Арай кыыhа кэлбэтин. Эбэтэр мааны, үчүгэй күтүөт ыйытан, тылын биэрэн кэбистин. Дьахтар санаата уларыйымтыа дииллэр. «Миигин бэйэтигэр тэҥниэ суоҕа» диир санаата эмиэ күөрэйдэ. Ынах этэрбэhэ, убаhа тириитэ сутуруота ону санатар. Курус санаа күөрэйиэх чуумпута. Кураанах хонуу…
Тыа тумсунан тииттэр быыстарынан кыыс элэҥнээн иhэрин көрөн сүрэҕэ тэбиэлээтэ. Эмиэ үөрүү долгунугар куустарда.
– Хайа, кэлбитиҥ өр буолла дуо? – кыыс кэлэн аргыый ыйытар.
– Өр буола илик. Билигин кэлбитим, – уол туран кэлэр.
Дьоҥҥо көстүмээри, тыаҕа киирдилэр. Сүөhү ыллыга баар эбит. Ону батыhан кыра ырааhыйаҕа кэллилэр. Ким эрэ кэрдэн баран бырахпыт дүлүҥэ сытар. Ол үрдүгэр кэккэлэhэ олордулар.
– Туох сонуннааххын? – кыыс, арбы-сарбы соҕус туттан олоро түhэн баран, ыйытар.
– Оппун оттоон бүтэрдим.
Уол кыыhы кууhан ылыан санаан аhарда. Кыбыстар. Илиитэ барбат.
– Быйыл эрдэ бүппүккүн дии.
– Эрдэ, – уол ити ыйытыытын хайдах эрэ хомойо иhиттэ. Олох күүппэтэх буоллаҕа дуу? Эйигин көрсөөрү күүскэ үлэлээтим диэҕин тардынна.
Чочумча саҥата суох олордулар. Уол кыыhы кытта туох диэн кэпсэтиэҕин билбэт. Нуҥнуур маҥан сарыы этэрбэhи кэппит. Кылгас сарыы сонноох.
– Эйиэхэ туох сонун баарый? – Саттаар хардары ыйытар.
– Биһиэхэ биир киhи кэлэ сырытта, – кыыс уолу кылап гына көрөн ылар.
Уол тута саҥарбата. Хайыы үйэ кэлэн ыйытан эрэллэр эбит. Ол иhин уларыйдаҕа. Сотору, бука, букатыннаахтык арахсаллара буолуо. Онтон тоҕо эрэ ойоҕоhуттан өскүөрүтүн ыйыппыт курдук туттан ыйытта:
– Ону эн?
– Ону мин… Буолумматым.
– Оттон дьонуҥ туох дииллэрий? – Саттаар сэгэс гына түстэ.
– Барбыттарын кэннэ аҕам «саакка уктуҥ, кыбыhыннардыҥ» диир.
– Баай, мааны киhи дуу?
– Мааны уол.
– Тоҕо буолумматыҥ? – Саттаар ыйытан баран акаарытык тылластым дии санаата.
Кыыс саҥарбата. Төбөтүн санньыппыт. Онтон эмискэ хонос гынаат, абарбыт курдук саҥарда:
– Эйигин күүтэбин. Эн бэйэлээҕи!
– Кырдьык дуо? – уол илиитин кыыс илиитин үрдүгэр уурда.
Ити быhыыта хайдах эрэ олус солуута суох курдук буолла. Итинник тахсан хаалла. Сороҕор киhи саҥарбыт саҥата, туттубут быhыыта эмискэ, төтөлө суох буолааччы.
