– Күн ортотугар диэри утуйа сытар буоллаҕа. Көр, ити Аппырыыс кырдьаҕас былыр үйэҕэ маҕаһыыныгар тиийбит буолбат дуо? Тур-тур, ынахтары үүрэ тарт!

– Оо, дьэ, Аппырыыска биир ынахпытын биэриэххэ эрэ… Оччоҕо саатар онтун ыатаҕына, бодьуустаһан бытаардаҕына, лааппытыгар хойут кэлиэ этэ буоллаҕа дии, – диэн үнүр Баһылайаптар сиэн уоллара турумаары бууннаан, оннооҕор усулуобуйа туруорбут сурахтааҕа.

Сорох бэдиктэр Аппырыыс барахсаны итиннэ олорорун үлэлиир дии саныыллар эбит.

– Эһээ Аппырыыс тоҕо хоньокуулга дуу, эбэтэр уоппускаҕа эҥин барбатый? – диэн былырыын пиэрибэйгэ киирбит оҕо туоһуласпыта уһун күлүү буолбуттаах.

Оттон бүгүн күн ортото буолуохча да, ким да эбии биллибэтэ, килиэптэрэ да тардылынна. Уочараттаахтар саҥа мустан эрэллэриттэн сылыктаатахха, арааһа, 12 чаас чугаһЇаабыт бадахтаах.

– Хата, били биһиги Тарыысабыт бүгүн суох дуу? – Морууса чарапчыланан ырааҕы көрө сатаата, кэпсэтиэҕин бу оҕонньор тоҕо эрэ тылга тииспэтиттэн иһигэр кыһыйа санаата.

– Эс, суох, мааҕын эрдэ били сараҕар сиппиирин сүгэн пуордун диэки баран эрэрэ… – Аппырыыс, бөппүрүөскэтин күүскэ обороот, тыастаахтык эҕирийдэ.

Ити икки ардыгар үс бөдөҥ бэйэлээх уола хааннара маҕаһыын дьиэ хаҥас өттүттэн тахсан, ыллык суолу батыһан, оол көстөр дьиэлэр диэки сорунуулаахтык сулбу хааман аастылар.

– Хата, бу үчүгэй эбит. Тарыыса тэлгэһэтин тарбаатаҕына, бука, сөмөлүөтэ булгуччу кэлэрэ буолуо ээ, – Морууса күлэн кэҕийдэ эрээри, хараҕын кырыытынан били дьону, субу ааһан истэхтэринэ сиирэ-халты көрөн кэбиһэн, сирэйдэрин да дьүүллээн өйдөөбөккө хаалла.

Кини барахсан бэркэ мунаарда. Кимнээх сылдьар баҕайыларай, бу үлүгэр ардахха хаһан кэлэ охсубут буоллахтарай диэн иһигэр түргэн бэйэлээхтик ырыта, санаатын ыырын лаппа ырааҕынан анаара оҕуста. Дьүһүннэрин да көрбүтэ буоллар, атыҥырыах чинчилээх ээ, быһыыта. Тоҕо эрэ таҥастара-саптара биһиги эргин дьонтон атын бэйэлээх. Бу үлүгэр хомуур, быйаҥ саҕана хайдах буолбут эр киһи итинник мааны бинсээктэнэн баран бөһүөлэк устун хаамтаҕай? Ити аҕамсыйбыт киһилэрэ хамыһаардыы балачча улахан бартыбыаллаахха дылы. Өрө тарааммыт хойуу баттаҕа сөбүгэр да сиккиэргэ омуннаахтык өрүкүйэрин Морууса бэркэ атыҥыраата. Итинник көп түүлээх төбө бу эргин баарын… дьэ, чахчы мунаарда ээ. Оттон икки атына лаппа эдэр кэриҥнээхтэр эрээри, өссө ааһа баран эттэххэ, букатын оҕолор быһыылаах. Тутталлара-хапталлара оннук. Атыллыыллара атылыы эрээри, тоһоҕо курдук үрдүк бэйэлэригэр субу саҥардыы эт туппут буолан, тобуктара хайдах эрэ уһуктааҕынан токуҥнаһар курдукка дылылар. Кыанар эрэттэр быһыылаах эрээри, эбээ барахсан элбэҕи билбит харахтара чахчы олус эдэрдэрин эрдэттэн бэлиэтии көрдүлэр. Бэйи эрэ, буолбутун да иһин, дьикти айаннаах уолаттар эбит. Эмиэ дьоҕус бартыбыалга маарынныыр, туох хаппыт диэн ааттааҕа буолла, кыра чымадаанныҥыны туппуттар. Бу эргин итинник мал атыыламмытын киһи истибэт. Баара буоллар, биирдэ эмэ көстүө эбитэ буолуо.

Дьэ, диэ. Этиэх иннинэ, көрүөх бэтэрээ өттүгэр кими-тугу билбэтэҕэ баарай. Оттон бу сырыыга Морууса баабыска аата-суола «алдьанарыгар» тиийдэ, саҥата суох барда. Били дьону хаамалларыттан-сиимэллэриттэн таайаары көрө сатаата да – мэлийдэ. Эмээхсин биир үксүн онтуттан лаппа мунаарда, хайаларын да бу диэн билбэтэ. Инньэ гынан киэҥ хардыылаах эрэттэри сыыры түһэн ыраатыахтарыгар диэри батыһыннары одуулаата. Онон Аппырыыс оҕонньор тохтоло суох тугу эрэ кэпсиирин, бэйэтин мучумааныгар буолан, дьүүллээн истибэтэ даҕаны.

Ити икки ардыгар эмискэ, хантан да кэлбитэ биллибэккэ, үрдүлэринэн АН-2 барахсан бу көтөн тигинэтэн кэлэн, били Тарыыса баар сирин диэки намтаан барда. Тыаһа, бидигирээн-бидигирээн баран, түргэн үлүгэрдик хам баран, соҕотохто мэлис гынна.

– Бай, доҕор, тугун тиэтэйбитэй, килиэп да кэлиэн иннинэ кэлэр дьарапалаан буолла ээ. Тарыыса табаарыс, тиэргэн тойоно Тарааһап Бөтүрүүс, баччааҥҥа диэри тарбыыр үлэтин бүтэрбэтэх муҥа буоллаҕа дуу. Тугун бэрдэй, саатар кини биллиэх эбит, – диэн Аппырыыс мунаарбыттыы халлаанын мыҥаата.

– Оҕонньор, бөлүүн ол-бу куһаҕан тахсыбыта иһиллибэтэҕэ. Кэлиэхтээх кэлэн түстэ ини. Хата, бэрт эбит диэххин, ардахха хаайтарбыттары ити аата бүгүн таһыыһылар, – диэн, баар балаһыанньаны бэркэ быһаарбыттыы туттан, Морууса ойон турда.

Оройуон кииниттэн, дьэ, сонун бөҕө кэлбитэ биллэр. Хоп-сип хонноҕуна эргэрэр. Оттон имиллибит-тэпсиллибит этэрбэс курдук эргэ сураҕы онтон-мантан тонохтоһору Морууса сэҥээрбэт. Саҥаттан тоҕо матыай, ол иһин, сорунан туран, сөмөлүөт лиҥкинээн кэлэн субу түспүт пуордугар суһаллык ыстанарга сананна. Дэриэбинэҕэ тахсан иһээччилэри аара да көрсөн, таарыччы ылахтаһан ыйыталастар, кырдьык, син элбэҕи сомсуохтаах. Онтун барытын мунньан лааппытыгар кэлэн ыһа-тоҕо кэпсээтэҕинэ, саатар Аппырыыс сэҥээрэр ини, доҕор.

Ити эрээри Морууса туһугар моһуок сарсыарда буолла. Тыаһа суох сөмөлүөт да кэлбитэ, билбэт дьоно көрдөрбүтүнэн көстүбэккэ да ааспыттара… Эмээхсин санаатыттан били билбэт үс киһитин көхсө тахсан биэрбэтэ. Кини бэйэлээх итини барытын билбэккэ-көрбөккө хаалбыта дьиктитин ааһан, бу түгэҥҥэ туох эрэ кистэлэҥ баар сылыгын сүрэҕинэн таайарга дылы гынна, хаамыытын эбэн биэрдэ…

– Ээ, чэ, кытаат, Морууса, арыый сэниэлээх, эдэр киһи эн бардаҕыҥ. Сонуннаах кэлээр, миигин быһа ааһаайаҕын, туохта эмит бу эргин төлө тутан ааһаар, – Аппырыыс үлэһэ хаалла.

– Ама дуо, эдэрим оҕоккото сыттаҕа! Айыы-айа, бу да оҕонньор ол-бу буолан, – эмээхсин чуора бэрт ээ, балачча ыраахтан хаадьыны истэн, оонньуу-күлэ кэриэтэ хардарсан, бэйэтин холугар бэрт сэниэлээхтик хаама турда.

Аппырыыс соҕотоҕун олорбута ыраатта. Эмээхсинэ баарына ити Моруусалыын бэркэ бодоруһаахтыыр этэ. Оччолорго, бу билигин баабыска да дэннэр, Морууса баҕас киниттэн эдэр буоллаҕа. Саҥардыы ыал буолан, сыллата кэриэтэ төрүүр мааны кыыс дьахтары киһи бары сэҥээрэ көрөрө. Оттон Аппырыыстаах, оҕолоро суох буолан, былыр биир уолу ииппиттэрэ, онтулара төһө эмэ улаатан баран, ыалдьан төннөөхтөөбүтэ. Инньэ гынан эмээхсинэ эрэйдээхтиин саастарын тухары иккиэйэҕин эрэ, биири санаан баран, бэркэ өйөһөн-убаһан быр-бааччы олорбуттара.

Сэргэстэһэ тэлгэһэлээх ыаллара табыллыбатахтара. Хантан эрэ дойдулаах барахсаттар бу эргин кэлэн олохсуйбуттара быһыылааҕа. Төрүт-уус суох дьоно тулаайахтарбыт дииллэрин аанньа Аппырыыстаах хаһан да ону иҥэн-тоҥон сураспат этилэр. Күннээҕинэн, киирэ-тахса билсэллэрэ. Дьахтар, аһаах баҕайы, эрдэ өлбүтэ. Эр киһи кыыһын кытта бэйэтэ хаалбыта. Онтон ыла Аппырыыс кинилэргэ эһээ курдук көһөн киирбитэ, кыһалҕалаахтар кыттыһан, бииргэ бур-бур буруо таһаарбыттара. Үлэҕэ сылдьар киһиэхэ оттуллубут оһоҕу да маныыр туһа ини. Ол быһыытынан кини, төһө да сааһырдар, уу-хаар өрөн, күнүс оҕону аһатан, бэркэ дьиэһиттээн абыраабыта ээ. Дьиэлээх киһи күһүн-саас бултуур идэлээҕэ. Онон, кыра да буоллар, син кус-куобах сыллата көстөн иһэрэ. Кыстык кыһалҕата кыттыспыт дьону ырааҕынан тумнара, ньир бааччы, күө-дьаа олорбуттара…

Ону баара, кыыс хороччу улаатан, оскуолатын бүтэрэр сылыгар аҕата аны оһолго дэҥнэнэн суох буолбута. Аппырыыс итинтэн олус аймаммыта, бу үлүгэр өлүү-сүтүү, ыар дьылҕа миигин батыһар баҕайыта дуу диэн улаханнык суламмыта. Дьон кистии-саба: «Ити аата Аппырыыс оҕонньор холумтанын тардыыта быһыылаах», – диэн күтүрүүр-омнуолуур курдук ботугураһара оҕонньор кулгааҕар эмиэ иһиллибитэ. Омуннаах-төлөннөөх дьон ити тиэргэни биир кэмҥэ тумнуох айылаах буола сылдьыбыттара эмиэ баара.

Дьыл-хонук. Онно суохха бадааһын буруй төһө өр иҥээхтиэй. Оҕонньор ханна баар күөдьүйбүт холумтаныгар буору тамныахтарай. Сайаҕас бөҕө, уу чуумпу эһээ барахсан бэйэтэ-бэйэтигэр, кими да чыычылаабакка олороохтуура. Дьон саҥатын иҥэн-тоҥон истэ сатаабатаҕа, хомнооботоҕо. Хата, ыала киһи эрэйдээх өлүөҕүттэн, оҕонньор аны бэйэтин, былыр үйэҕэ халдьаайыга тахсыбыта ырааппыт эмээхсинин аһыйара ордук күүһүрбүтэ. Дьиэлээх киһи, эрдэ бараахтаабыт ойоҕунуун, иккиэн да эдэр дьон этилэр эбээт. Инньэ гынан, икки нэлэмэн тэлгэһэ чахчы иччитэхсийбитэ. Кыыс барахсан хайыай, кинини манаан олоруо дуо, үөрэнэ диэн ааттаан, дьол көрдөһө куораттаабыта. Аппырыыс дьонун дьиэтигэр олорбутун курдук соҕотоҕун хаалбыта, ханна да көһө сатаабатаҕа…